Fata Morgana

Fata Morgana is een darkride in Anderrijk. In de attractie vaart men per boot, een transportsysteem dat bekend staat onder de naam Tow Boat Ride, door een kanaal langs scènes die gebaseerd zijn op de Sprookjes van 1001 Nacht. Diverse clichébeelden uit de mystieke, Arabische sprookjeswereld worden hier uitgebeeld - van bedelaars en koopmannen tot vliegende tapijten en een heuse Djinn.

De ingang tot de Verboden Stad, de alternatieve benaming voor de attractie, is te vinden aan het Fata Morganaplein, gelegen aan de Vonderplas, in het zuid-westen van het park. De buitenmuren van het rechthoekige gebouw waarin de attractie zich bevindt zijn opgetrokken als een oosters paleis, compleet met koepels, torens, kantelen en een minaret.

De attractie werd geopend in 1986 bij het 35-jarig jubileum van de Efteling, nadat er meer dan vijf jaar aan gewerkt was. Het was het laatste project van een ambitieus meerjarenplan dat in 1978 werd ingezet met het Spookslot en met attracties als de Python en de Piraña de Efteling internationaal op de kaart moest zetten als hoogwaardig attractiepark. De basis voor het project vormden de levensgrote audio-animatronics, waar de techneuten Mari van Heumen en Henk Smulders al vanaf begin jaren tachtig aan werkten. De creatieve ontwerpen werden hoofdzakelijk gedaan door Ton van de Ven, maar ook door Henny Knoet en Peter van Ostade. Jan Verhoeven was verantwoordelijk voor de lay-out en bouwkundige vertaalslag.

De naam Fata Morgana, een ander woord voor luchtspiegeling, is afkomstig uit het Italiaans (La fata Morgana). Het is een optisch fenomeen waarbij men door grote temperatuurverschillen tussen de verschillende luchtlagen dingen voor zich kan zien die zich in werkelijkheid ergens anders bevinden. Een bekend voorbeeld hiervan zijn de ingebeelde oases die dorstige woestijnreizigers soms aan de horizon ontwaren.

Omschrijving

Exterieur

Gebouw

Het attractiegebouw waar de darkride zich in bevindt is te vinden in de zuidwesthoek van het park en is dan ook voornamelijk aan de zijdes die naar het park zijn gericht aangekleed en gedecoreerd. Het exterieur van Fata Morgana, gelegen aan de Vonderplas, weerspiegelt in het water van de vijver en bestaat uit stevige, blanke muren, tien koepels en twee torens. De muren zijn voorzien van een aantal verschillende kantelen. De koepels hebben verschillende vormen en kleuren. De meeste koepels bestaan uit een halve bol, maar enkele koepels hebben een uitgezakte ui-vorm, waaronder ook de kleinere koepels op de hoeken aan de achterzijde van het gebouw. De kenmerkende toren in het midden heeft een koepel in donkercyaan met een halve ei-vorm. Iedere koepel heeft een gouden spits met gekantelde halve maan op de top. De spitsen zijn bedekt met echt bladgoud.

Daar waar Fata Morgana aan het water grenst is een galerij te vinden, die dubbel zo groot is geworden bij de komst van Aquanura, de jubileumattractie uit 2012 op de Vonderplas die het exterieur van Fata Morgana tot achtergrond van de watershow maakte. Er zijn twee overdekte stukken, die een uitbouwsel vormen van het gebouw. Eén hiervan is bedekt met geglazuurde groene dakpannen. De rand van het wandelpad bestaat uit een muur van ongeveer een meter hoog.

Voorplein

Zie ook Fata Morganaplein

De ingang van Fata Morgana kan bereikt worden via het voorplein, dat betreden kan worden via het pad bij het Max & Moritz Plein. In het verleden was het ook mogelijk om er te komen via de arcade langs de Vonderplas, maar dit pad loopt dood sinds 2011.

Twee hoge pilaren met fakkels vormen de grenspost naar het themagebied van de attractie. Aan het plein liggen naast de entree tot de darkride ook de winkel De Bazaar, het horecapunt Oase, een toiletblok en het Fata Morgana Evenementencomplex.

Vanaf het plein is niets meer te zien van de rechthoekige vorm van het attractiegebouw, en is op het dak vooral een woud van koepels en ornamenten te ontdekken. Op het plein zijn een aantal bloembakken te vinden, twee grote fonteinen en exotische beplanting. De bestrating bestaat uit grove lichtbruine stenen. Het hoofdthema is al te horen uit de speakers die verstopt zijn op de daken.

De entree bevindt zich onder de vijfentwintig meter hoge minaret, een rijk gedecoreerde toren die zich aan de zuidoostzijde van het gebouw bevindt. De grote poort wordt enkel op rustige dagen gebruikt als hoofdingang, op drukke dagen moet men aanschuiven in een overdekte ruimte aan de linkerzijde van de toren, om via een zijdeur de minaret te betreden. Mindervaliden gaan altijd via de grote poort naar binnen. Het kleine halletje in de voet van de toren is van boven tot onder betegeld met geometrische patronen en aan het plafond is een lamp van koperfiligraan uit Marokko te vinden.

Wachtrij en instaphal

Vanaf hier komt men een grote ruimte binnen waar centraal een draaischijf te vinden is. Een gaanderij, gesierd met ezelsrugbogen waardoorheen de complete hal te overzien is, volgt de muren van deze instaphal om halverwege de ruimte richting de draaischrijf te gaan. Langs het controlehok voor personeel, moet men een trap af om op de draaischijf te komen, waarna men in één van de veertien rode sloepen kan stappen.

Iedere sloep bestaat uit vier witte banken waar per bank vier à vijf bezoekers plaats kunnen nemen. Voor iedere rij is een messing stang te vinden. De rand van de boot is versierd met kruldecoraties. Met een snelheid van 2 km/u volgt de boot de rand van de draaischijf, om los te laten op het moment dat we recht op een klein beige gordijntje afstevenen. Ondertussen is op de achtergrond, net als buiten, het haremthema te horen, het hoofdthema van Fata Morgana.

De tocht door Fata Morgana

Secties

Een tocht door Fata Morgana, waarbij een afstand van 285 meter wordt afgelegd, duurt net onder de acht minuten. Tijdens de tocht door de attractie zijn 137 audio-animatronics te zien. Er wordt gebruik gemaakt van grote decors waar de boten, die onderwater aangedreven worden met kabels langs grote ronde schijven, doorheen varen. Bezoekers komen langs 14 secties waar gebruik gemaakt wordt van effecten als open vuur, lasers, wind, geur, mist en muziek; en de klanken van de filmische soundtrack van Ruud Bos.

Een uitgebreide omschrijving van iedere sectie is hier te vinden:

Jungle, armenwijk en markt

Wanneer de boot zich van de draaischijf scheidt, vaart men recht op een opening af, bedekt met een beige gordijn. Wanneer dit zich opent, varen we een jungle binnen, omgeven door tropische planten en palmbomen. Voor ons is in de verte even een oosters paleis te zien, dat ook snel weer verdwijnt - als een fata morgana. Hierna maakt de boot een scherpe bocht. Na enkele meters hangen er slangen boven ons in de bomen. In een rotswand verschijnt een tovenaar, die met zijn toverstaf een lang knallend geluid maakt en met enkele flitsen de grote deuren voor ons weet te openen en ons toegang verleent tot de Verboden Stad.

We varen de armenwijk binnen, waar bedelaars om geld vragen en een man zijn ezel over een kapotte brug probeert te krijgen. Na een flauwe bocht naar rechts volgt de markt. Er worden hier manden gevlochten, fruit verkocht en er is een kwakzalver die een patiënt van een rotte tand afhelpt. Een vrouw gooit vanaf haar balkon een kruik water vlak voor de boot leeg. De boot vaart dan onder een portaal door, waarachter zich de volgende scène bevindt. Hier zijn onder andere een flesgeestenverkoper, een slangenbezweerder en een verkoper van vliegende tapijten te zien, terwijl kinderen bij het bassin achterin spelen en de silhouetten van handelaren van achter het raam te zien zijn. In een donker steegje probeert een schreeuwend en gebarend figuur ons te waarschuwen om vooral "niet verder" te gaan.

De gevangenis en haven

We varen een donkere stenen tunnel in. Aan de rechterzijde is een trappengang te zien, waar een kadaver wordt aangevreten door ratten. De boot lijkt rechtdoor te moeten, maar maakt een bocht naar rechts als aan de linkerzijde twee krokodillen hun bekken opentrekken en vaart richting een beveiligde poort. Twee wachters, één aan elke zijde van de kade, manen ons te stoppen. Een derde wachter knikt vanachter een raam, een kanon wordt afgevuurd en een groot ijzeren hek valt omlaag. Op het laatste moment stopt het hek en openen de poorten naar de gevangenis.

Boven in de rotsen is een Arabier te zien die zijn geweer op ons gericht heeft. Kogels lijken links en rechts van de boot in het water in te slaan. Rechts aan de kade, in het portaal van een gebouw, staat een gesluierde buikdanseres te dansen op de muziek van een orkestje dat verderop zit. Rondom de vrouw hebben zeven wachters plaatsgenomen. Een wachter staat op en schreeuwt zodra het bootje langs vaart.

De boot vaart rustig door en maakt een bocht naar links, waar we door een lage rotsgang gaan. In een inham zit een oude cipier met een grote gier op zijn rug. Aan de rechterzijde zijn cellen te zien in de rotswand. De linkerzijde, tegenover de cellen, bestaat uit een grote inham in de rotsen, waar een groot dynamisch mechanisme in beweging is. Verschillende grote raderen, touwen en balken zijn op elkaar aangesloten en worden bewogen door twee gevangenen die in een rad rondjes lopen. In het midden van de scène staat een wachter met zweep. Aan het eind hangt staat een groot hakmes, dat zo nu en dan schudt alsof het ieder moment voor onze boot losgelaten kan worden. Nadat een mistgordijn voor onze neus is weggetrokken verschijnt een tweede tovenaar.

Met een flits weet ook deze tovenaar in een rotswand ons verder te helpen. De rotsen splijten open en we varen een grote scène in. Aan de linkerzijde is een prieel met een oosterse fontein en een grote grommende tijger te zien. Rechts een haven, waar een schip is aangemeerd met daarnaast een kleinere boot met fraaie overkapte zithoek waar een aantal chique handelaars staan, die elkaar snuisterijen laten zien. Achterop de rand van de boot zit een handelaar om zich heen te kijken en op het plateau tussen de twee boten in staat een knecht met nóg meer glinsterend handelswaar. Boven op het schip staan twee Arabieren ons toe te roepen waar wij vandaan komen. Onze boot vaart verder langs de paleismuren. Aan de linkerzijde, verdekt opgesteld in een nis van een grote poort, is een wachter te zien die een tijger met teugels van ons vandaan weet te houden.

De harem, troonzaal en schatkamer

Iets verderop begint een lage kade waarop een schaars geklede vrouw op een sofa toekijkt. Achter haar, op een verhoging achter glas, zijn zo nog een viertal dames te zie die elkaars haren borstelen. Verscholen achter de plantenbakken en ballustrade op de kade zien we ook enkele mannen, die de dames toefluisteren. Op dit moment wordt er een actiefoto van ons gemaakt.

Een groot rood fluwelen gordijn opent waarachter zich de troonzaal van de Pasja bevindt. Aan de rechterzijde is een grote groep chique geklede Arabieren te zien, die, genietend van de drankjes en hapjes, druk met elkaar praten. Tussen de gasten staan én lopen enkele bedienden met dienbladen. Iets verderop zit, op een verhoging omgeven door trappen, de Pasja. Om hem heen staan zijn lijfwachten en bediening, vooraan dansen vijf buikdanseressen. De Pasja is met veel handgebaren en met luide stem zijn bediening in onverstaanbaar gebrabbel aan het commanderen.

Tegenover de Pasja, aan de linkerzijde van de boot, is een vijfkoppig orkestje te vinden. Ze spelen mee op de muziek die in de troonzaal te horen is.

Een bediende slaat op een grote gong en het gordijn opent voor de enorme Djinn, die met zijn reusachtige lichaam bijna de complete scène beslaat. Djinn is een oosters figuur gekleed in een gewaad, die woest naar beneden kijkt en zijn hoofd beweegt. In zijn handen heeft hij de pilaren die het dak en de vele plafonddoeken omhoog houden, die hij hevig heen en weer schudt om zo de ruimte te laten instorten. We varen onder hem door en passeren de schatten; juwelen, vazen, Eftelingdukaten, kisten vol goudwerk en een borstbeeld. Nadat we tussen de benen van Djinn door zijn komen we in een gang die leidt naar de derde tovenaar, die als Pepper's Ghost verschijnt en ons redt van de Djinn door de muur aan de rechterkant voor ons te splijten zodat we er doorheen kunnen varen.

Het einde van de Verboden Stad

De boot vaart een verduisterde ruimte binnen waar een storm lijkt te woeden, gecreëerd door een enorme ventilator aan het plafond. Het water lijkt hier te koken. Een volgende muur splijt open om een lange, smalle roodverlichte ruimte binnen te varen waarvan de wanden bedekt zijn met bogen en ornamenten. Aan de zijkanten van de ruimte zijn waterspuwers te vinden. We varen op een poort af in de vorm van een dierenkop. Uit de ogen schieten rode laserstralen, die bij het neerkomen in het water het laten spetteren. De kamer kantelt een paar graden naar links, maar door gezichtsbedrog lijkt de boot bijna te kapseizen. Eenmaal deze ruimte verlaten varen we een stukje jungle in, om na een scherpe bocht naar links deuren voor ons te zien openen en weer aan te komen in de instaphal.

Uitgang

We kunnen de boot uitstappen zodra deze de draaischijf bereikt heeft, waarbij we meestal geholpen worden door een medewerker. Via een trap aan de linkerzijde van het controlehok en een gaanderij kunnen we de hal verlaten. We passeren via een onoverdekte gang een gewoonlijk afgesloten hek en komen via de winkel De Bazaar weer op het voorplein van de attractie uit.

Geschiedenis

Oorsprong

Eerste plannen voor een 1001-nachtshow

Het project vindt zijn oorsprong in 1974, als ontwerpers Ton van de Ven en Jan Verhoeven een reis maken naar Amerika en daar onder andere kennis maken met de Disney-attractie Pirates of the Caribbean.

Ton vertelt over deze fase:

Toen ik Pirates of the Caribbean gezien en meegemaakt had was ik onder de indruk van de mogelijkheden om een aantal zalen tegen elkaar te plakken waar verschillende dingen groots getoond konden worden. Dat moest ik op één of andere manier ook kunnen gebruiken; dan ga je natuurlijk niet ook aan piraten denken, want dat was Disney's zaak. Ik vond het fantastisch om iets te gaan doen met de sprookjes van 1001 nacht. Wat geen enkel sprookje is, maar een verzameling van sprookjes en waar de meeste mensen niet zo veel van kennen - ik kende er ook zoveel niet van. Natuurlijk, ik wist wel hoeveel banden er wel niet verluchtigd zijn met de tekeningen van Anton Pieck maar van de sprookjes zelf wist ik ook niet zo veel. Ik ging daar toch iets mee doen. Ik gebruik gewoon sprookjesachtige sferen; ga ze aan elkaar lijmen. Ik heb vervolgens de mannen waarmee ik werkte gezegd: "Jongens, kom mee, we gaan erover praten. We gaan elkaar verhaaltjes vertellen, wat zou nou grappig zijn en wat zou nou erg mooi kunnen zijn. Maar één ding moet zeker zijn: wij moeten het anders doen dan wat we elders in de wereld gezien hebben. We moeten origineel blijven".^[1]

De eerst bekende plannen voor een darkride op basis van de Sprookjes van 1001 Nacht stammen uit oktober 1978, direct na de opening van de eerste grote binnenbeleving het Spookslot. Ton van de Ven werkt aan het zogeheten "Roeivijverplan". Een voorstelschets toont een bootvaart die buiten begint en vervolgens een Arabisch paleis binnengaat, gesitueerd aan de oever van wat toen de Roeivijver was en later de Kanovijver is gaan heten, ongeveer waar nu Baron 1898 staat. Er zijn al een minaret en twee koepels op te zien. Extern gaat alle aandacht eerst nog naar de blockbuster-attractie Python, die in 1981 opent.

De succesattracties Spookslot en Python smaken naar meer en onder het bewind van Ten Bruggencate wordt een groot meerjarenplan gemaakt om het sprookjespark in enkele jaren, middels grote investeringen en omvangrijke projecten, om te vormen naar een attractiepark op wereldniveau. In Kroniek van een Sprookje lezen we:

Aanvankelijk wordt in 1981 gesproken over vijf grote projecten die de ‘nieuwe Efteling’ inhoud en vorm moeten geven. Dat zijn de rapid-ride, de 1001-nachtshow, de verandering van het treintraject, Gullivers Reizen en het Carcassonne-project. De laatste twee komen nooit verder dan de ideeënbus. In de tweede helft van 1981 krijgen de rapid-ride en de 1001-nachtshow wel steeds meer voet aan de grond. De voorkeur gaat ernaar uit eerst een rapid-ride te bouwen.

Die ‘1001-nachtshow’, zoals de werktitel van de oosterse darkride luidt, wordt dan onderdeel van een groter plan om de Efteling nog veel verder uit te breiden met grote attracties. De techneuten Mari van Heumen en Henk Smulders werken achter de schermen dan al aan de ontwikkeling van een eigen versie van de levensgrote audio-animatonics van Disney, en gaan ook op reis om zelf Pirates te zien in Disneyworld.

Door de magere kennis over de verhalen van Shehrazade, wordt het idee geopperd om de scènes van de attractie op te bouwen rondom beelden die bezoekers meer referentie geven dan het uitbeelden van de sprookjes en een eigen interpretatie en invulling vormen voor het thema. Onder leiding van Van de Ven werken Henk Smulders, Peter van Ostade, Henny Knoet, Joop de Bont en Mari van Heumen aan de elementen: een haven, een harem, marktplaatsen en gevangenissen die driedimensionaal verbeeld moeten worden en aaneengekoppeld worden tot een complete vaart waarin een logische opeenvolging van scènes is te herkennen. Fata Morgana werd een project waar medewerkers met een enorm enthousiasme mee aan de slag gingen.

Roei- danwel Siervijver

De locatie bij de Vonderplas was niet al vanaf het begin in beeld. De uitgewerkte, grote "voorstelschets Roeivijverplan" uit oktober 1978 van Ton van de Ven maakt duidelijk dat vanaf het begin een locatie aan het water gezocht werd, maar dat dus aanvankelijk naar de Roeivijver (later Kanovijver) werd gekeken. De schets vermeldt ook "Zwembadcomplex (Alhambraplan)". Dat betekent dat we dit plan kunnen situeren ongeveer waar nu Baron 1898 staat, en dat wellicht het daar achtergelegen zwembad (waar nu De Vliegende Hollander staat) in het plan betrokken zou worden.

Niet veel later werd van vijver gewisseld naar de Siervijver en werd gedacht het binnendeel op het bestaande Siervijver-eiland te positioneren. In 1980 zijn deze plannen concreet uitgewerkt en op 18 april 1981 worden hier de eerste bouwtekeningen voor ingeleverd bij de gemeente. Het gaat om een soortgelijk gebouw als we tegenwoordig kennen, met blanke muren, koepels en torens, maar met tevens rotsen en waarbij je in de buitenlucht instapt in de boot om via een rotsgang de attractie binnen te varen. Al in hetzelfde jaar opent de Gondoletta, waarvan het transportsysteem zowel zou kunnen dienen voor het genieten van het landschap als zou kunnen worden omgelegd om onderdeel te worden van de toekomstige attractie. De daken van de bootjes, die tot 1994 gebruikt werden, kregen daarom gelijk een oosterse touch.^[2]

In de praktijk bleek de Gondoletta als op zichzelf staande attractie al een groot succes te zijn, zeker bij de oudere gasten. Bovendien zou de geplande locatie te beperkt zijn om een hoogwaardige darkride te kunnen realiseren en allerlei praktische problemen geven, zoals het realiseren van vluchtwegen op het eiland. Een andere locatie zou meer mogelijkheden bieden. Die locatie werd snel gevonden aan de Vonderplas, een stuk terrein waar tot 1969 Rijsporthoeve De Efteling gevestigd was.

• Vroege ontwerpen op de Siervijver
• 

  Aquarel van het eiland, variatie met de torens

• 

  Gedetailleerd aanzicht van de variatie met de torens

• 

  Gedetailleerd aanzicht van de variatie met de koepel

Ontwerp

Pieck reist en illustreert

In 1937 maakt Anton Pieck een zesweekse reis naar Marokko, waar hij veel tekeningen maakte van de situaties die hij tegenkwam, zo'n vijfenzeventig stuks in totaal, van het alledaagse leven, de mensen op straat en de vaak al in zeer 'Pieckse' toestand verkerende gebouwen. De reis maakt veel indruk op hem. In 1943 wordt Pieck gevraagd om de fikse bundel van de Sprookjes van 1001 Nacht van uitgeverij Parnassus te illustreren. Hierbij kan hij veel steunen op zijn reistekeningen als basis, waar hij de magische en fantastische elementen uit de sprookjes een plaats in geeft.

Ontwerp van de attractie

Deze twee verzamelingen oosters Pieckwerk staan aan de basis van Fata Morgana. Het is niet uit te sluiten dat hier de oorspronkelijke inspiratie voor het starten van het 1001-Nacht-project uit geput werd. De map met reistekeningen wordt door Ton van de Ven dan ook in het voorjaar van 1982 opgehaald bij Pieck en is voor hem een schat aan details ter inspiratie bij zijn ontwerpen.^[3] Volgens Van de Ven is het bij inspiratie gebleven, en hebben de tekeningen echter niet direct als basis voor de ontwerpen gediend.

Alhoewel hij het leeuwendeel voor zijn rekening nam, was Van de Ven niet de enige die betrokken was bij het uiteindelijke ontwerp. De Gevangenis-scène is op basis van ideeën en sfeerbeschrijving van Van de Ven nader ingevuld door Henny Knoet, Peter van Ostade ontwierp de bewegingen van de figuren en de speciale effecten, en de layout van de rit is bedacht door architect Jan Verhoeven. Het bedrijf Imagination kwam met het idee van de kantelende kamer.

• Ontwerpen door Ton van de Ven
• 

  Vroeg ontwerp voor de gevel op de nieuwe locatie

• 

  Studie naar gezichten voor de figuren in Fata Morgana

• 

  Ontwerp voor een gehurkte figuur

• 

  Ontwerp voor een welgeklede figuur

Niet ontwikkelde ideeën

Door het enorme enthousiasme waarmee door de Eftelingers aan de attractie gewerkt werd, slaat de euforie soms te ver door. Veel van de ideeën en ontwerpen zijn in het uiteindelijke resultaat terecht gekomen, maar sommige zaken hebben het niet gered. Zo was het oorspronkelijk de bedoeling dat de boten met bezoekers tijdens de rit zouden worden achtervolgd door paleiswachters. De silhouetten van deze wachters zouden regelmatig in diverse scènes, achter de hoge vensters, zichtbaar zijn. De vensters treft men nu nog in de attractie aan, onder andere in de ruimte voor het vallende hek en bij de muziekgroep in de scène daarna.^[4]

Door een aantal Efteling-medewerkers, naast Van de Ven ook Peter van Ostade, Henk Smulders en Henny Knoet, wordt het complete verloop van de show uitwerkt in een draaiboek dat de bedachte rit in detail beschrijft.^[5] In de versie uit najaar 1985, dus ongeveer een half jaar voor opening, herkennen we de attractie die gerealiseeerd is, maar ook veel elementen zijn uiteindelijk anders geplaatst of helemaal niet teruggekomen. Vermoedelijk moest in de laatste zes maanden nog veel van wat er allemaal gemaakt was bij elkaar komen en geënsceneerd worden, waarbij zaken toch beter op een andere manier weergegeven konden worden of de plannen toch te ambitieus bleken voor het resterende tijdspad.

Zo is er een idee in te lezen voor achterin de scène met de krokodillen, waar een grote nis zichtbaar is. Het was hier de bedoeling dat hier de achterkant van een bootje zichtbaar zou zijn dat net uit beeld weg zou draaien. De bezoekers die 'achterop' kwamen, zouden hierdoor de illusie krijgen dat ook hún boot tussen de krokodillen door zou moeten varen. In werkelijkheid buigen de boten voortijdig af.

Alternatief einde

Ook was er naast de eindscènes zoals die nu gerealiseerd zijn, een alternatief einde bedacht. Na de Djinn zou men in een ruimte komen. Het licht gaat aan en een bonte verzameling figuren uit alle voorgaande scènes (van bedelaar, koopman, soldaat tot aan Pasja) staan aan weerszijden van de vaargeul. Prominente figuren van eerdere scènes zijn hier ook duidelijk aanwezig. Ze zwaaien en de dames geven kushandjes. Gezamenlijk zwaaien ze zo de bezoekers vrolijk uit, die door een gouden deur weer terugkomen in de opstaphal. Dit afscheid à la Carnaval Festival zou de illusie dat je je in een echte oosterse stad bevindt compleet opheffen en het geheel tot een van zichzelf bewustzijnde theatershow maken.

Bouw

Aanvankelijk is het de bedoeling om de Verboden Stad in 1984 te openen, maar het project wordt tijdens de ontwikkeling steeds ambitieuzer, en met name de robotpoppen zorgen voor vertraging van de opening. In die tijd opent het park de schipschommel De Halve Maen, de rapid-river Piraña en de Bob; attracties die weliswaar thematisch worden aangekleed door Ton van de Ven en zijn team, maar de ontwerpers tevens voldoende tijd laten om aan Fata Morgana te kunnen werken. Carnaval Festival, de attractie die in 1984 het gat van de 1001-nachtshow invult, wordt zelfs compleet extern ingekocht bij de ontwerper Joop Geesink. Het uitstel geeft de ontwerpers, decorateurs en techneuten de kans om Fata Morgana te maken tot een attractie van wereldniveau.

• Foto's van de bouw
• 

  Eftelings eigen bouwploeg van Fata Morgana

• 

  Produceren en aankleden van figuren

• 

  Storten van de fundering, 1984

• 

  Afwerking winter 1985

• 

  In de zomer van 1985 was het exterieur al af

• 

  Installeren van de Troonzaal

Op 25 mei 1983 worden nieuwe bouwtekeningen ingediend en in 1984 verrijst aan de Vonderplas, in wat dan nog een uithoek is van het park, een enorme loods waarin de attractie gebouwd wordt. Het gebouw zelf wordt neergezet door aannemer Pepping. Het bouwwerk ligt niet direct al aan het water. Pas wanneer fundering en gebouw klaar zijn wordt de vijver afgraven tot aan de gevel van de Verboden Stad. De verschillende ornamenten van de gevels zaagt men uit gasbetonblokken, die makkelijk te bewerken zijn. Voor het vele rotswerk wordt de Duitse firma GFK-Formteile ingeschakeld, die hun techniek waarbij ze echte rotsen afmallen en ter plekke nieuwe rotsen bouwen, al eerder hadden ingezet bij de Piraña.

In een vroeg stadium worden animatronics gemaakt en test men verschillende bewegingsmechanieken. Mari van Heumen en Henk Smulders vertellen daarover in de Eftelingkrant van 1986:

In 1980 zijn wij begonnen met het maken van een prototype met twintig bewegingen. Eerst de ontwikkeling van een pop, die op zuigertjes werkte. Die was erg moeilijk te controleren en sturen. Uiteindelijk zijn wij terecht gekomen bij het huidige systeem: mechanisch bestuurde en voortbewegende poppen, met hier en daar hulpmotortjes. De bouw van het prototype alleen al duurde twee jaar en de totale ontwikkelingsduur van de poppen was vier jaar.^[6]

Een groot aantal figuren wordt in eigen huis gebouwd en gemodelleerd. Een aantal andere animatronics, met name de dieren, wordt ingekocht bij het Duitse thematiseringsbedrijf Christian Hofmann GmbH & Co. KG. Zij leverden bijvoorbeeld de slangen in de jungle, de krokodillen en de man met de tijger, inclusief masker, die tot op heden zo aanwezig is en een aantal tweelingbroertjes heeft in andere parken. Hofmann maakte ook de cipier met de gier, maar die zijn nu vervangen door eigen vervaardigde figuren.

In 1985 begint men met de decors en in de winter worden deze opgebouwd in de werkplaatsen en in het Carrouselpaleis, dat tijdelijk tot werkplaats wordt verbouwd. Het team van decorateurs, bouwers en andere specialisten werkt van voor naar achter de vaargeul af. De eerst gebouwde scènes zijn dus ook de jungle en de arme wijk. Het laatst afgerond zijn de secties vanaf de schatkamer. In de kelders onder de scènes worden de duizenden draaischijven die de robots aansturen geplaatst en ingeregeld. Het Zwitserse Intamin plaatst het door hen gefabriceerde transportsysteem van enorme draaischijven in de vaargeul.

Tijdens de bouw was de vaargeul natuurlijk nog niet gevuld met water. Om dan toch de juiste afstelling van licht en geluid te kunnen doen, en alles vanaf bezoekershoogte te kunnen bekijken, gebruikten Lex Lemmens, Ton van de Ven en Peter van Ostade regelmatig een zelfgebouwde wagen waarmee je op de juiste hoogte door de geul kon rollen. Deze wagen had de bijnaam 'pausmobiel', naar het voertuig van paus Johannes Paulus II.

Op het laatste moment worden de verschillende scènes van de attractie rijkelijk gedecoreerd. Ton van de Ven reist speciaal voor het verkrijgen van de juiste authentieke voorwerpen naar Marrakesh. Containers vol met Arabische voorwerpen, waaronder koperen schalen, waterpijpen en lampen, worden naar de Efteling verzonden, waar bij aankomst het als verpakkingsmateriaal gebruikte stro nog naar kamelen ruikt. De robots worden aangekleed met door kostuumontwerpster Jeannette Hildersley speciaal ontworpen kleding, waarvan er 350 stuks gemaakt zijn. Er worden door lichtontwerper Wim Dresens van Flashlight 720 spots afgesteld en geurverspreiders met luchtjes als ‘appel’ en ‘wierook’ geïnstalleerd. Vlak voor de opening wordt het plein nog afgewerkt, waarvan gezegd wordt dat dit in drie dagen gebeurd is.

Enkele dagen voor de eerste dag van het seizoen 1986, Witte Donderdag 27 maart, is Fata Morgana na jaren van voorbereiding, bouw en ontwikkeling eindelijk gereed voor de bezoekers.

De naam en aankondiging

Tijdens de ontwikkeling staat het project bekend als de '1001-nachtshow' of 'de Arabische Show'. Een officiële naam lijkt gevonden wanneer in 1985, wanneer het exterieur zo goed als klaar is, een bouwbord geplaatst wordt: “Hier bouwt de Efteling de nieuwe attractie voor 1986: Fata Medina, de Verboden Stad.” De naam Fata Medina verandert nog voor de opening in Fata Morgana om mogelijke aanstoot over de voor moslims heilige stad Medina te voorkomen. De naam Fata Morgana werd pas gekozen na het houden van een wedstrijd onder de personeelsleden.^[4] Directeur Ten Bruggencate laat zich echter daarna nog steeds publiekelijk uit over zijn voorkeur voor de naam El Medina.^[7]

Op de nieuwe plattegrond van 1985, ontworpen door Henny Knoet, staat Fata Morgana al ingetekend met de tekst "Nieuw 1986". Het is voor het eerst dat een nieuwe attractie al een jaar eerder staat aangekondigd op de plattegrond.

Primeur voor Walibi

In 1985 ontdekt de Efteling dat er in de nieuwe attractie in Walibi Wavre, 'Het Paleis van Ali Baba', scènes voorkomen die ze beschouwen als direct gebaseerd op van ontwerpen van Ton van de Ven. Er ontstaan geruchten over bedrijfsspionage; er zou zelfs een personeelslid voor ontslagen zijn.^[4] In een variant op het verhaal lag het lek bij twee Efteling-fans.^[8] De Efteling zegt in een interview in het voorjaar van 1986 over de kopie: "Leuk is het natuurlijk niet, maar Fata Morgana is in elk geval veel groter van opzet en heeft veel meer geld gekost."^[7] De attractie is sinds 2002 gesloten maar kon met Halloween nog bezocht worden als walkthrough. In 2018 werd de attractie afgebroken.

De opening

In 1986 opent Fata Morgana als de nieuwe attractie van de Efteling, naast de tentoonstelling Interkosmos die dat jaar in het park gehouden wordt. Nog voordat de opening van start is gegaan komt de brandweer langs en laat weten dat de attractie niet in gebruik genomen mag worden vanwege problemen met de vluchtwegen bij eventuele ongevallen. Er wordt besloten in iedere scène twee personeelsleden in te zetten als oosters figuur, die bij een ongeval rechtstreeks de mensen kunnen begeleiden naar de nooduitgangen. De attractie wordt daarna alsnog geopend.

Op 18 juni vindt de officiële opening plaats. Genodigden en journalisten stromen binnen en komen op hun route richting Fata Morgana al tientallen oosterse figuren tegen - personeelsleden worden massaal in Marokkaanse outfits gehesen en ook de dieren uit de Veulenweide worden beladen met manden en gebruikt voor verschillende acts. Sommige medewerkers worden op hun tocht, vanaf de spoorwegovergang tot de minaret, geholpen door kamelen.

• Opening, 18 juni 1986
• 

  Journalisten worden op een olifant gehesen vlak voor het Fata Morgana-gebied

• 

  Entertainment op het plein

• 

  Joseph Luns, directeur Ruud de Clercq en buikdanseres Yonina

• 

  Herman ten Bruggencate en Ton van de Ven genieten van het entertainment

In de wachtrij van de attractie worden genodigden ontvangen en vanaf de draaischijf vertellen Ruud de Clercq en Gé Rieter over de totstandkoming van de attractie. Ruud de Clercq houdt als nieuwe algemeen directeur een speech die erg uitloopt. Hoewel zowel Marc Taminiau als Cees Kikstra De Clercq van te voren op het hart drukken het vooral kort te houden, duurt zijn praatje maar voort en voort. Na twintig minuten gaat Anton Pieck, voor de laatste keer aanwezig bij de opening van een Efteling-attractie, op de rand van de draaischijf zitten en na vijfentwintig minuten begint Joseph Luns zich te ergeren. Hij was oud-minister van Buitenlandse Zaken en oud-secretaris-generaal van de NAVO en is speciaal gekomen om, gehuld in tovenaarsmantel, de attractie te openen. Vlak voordat men verwacht dat Luns weg loopt, stopt De Clercq en krijgt Luns het woord die meent dat de Iraans geestelijk leider, Ayatollah Khomeini, afwezig is bij de opening van de Arabische stad, omdat deze het te druk heeft met het tekenen van doodvonnissen. Een politieke grap die bij sommigen in het verkeerde keelgat schiet. Nadat een orkestje op een boot de opstaphal komt binnenvaren worden de bootjes gevuld en krijgen de eerste genodigden Fata Morgana te zien. Na afloop vindt er een feest plaats in grote tenten op het attractieplein, met veel drankjes, hapjes en oosters entertainment.

Latere aanpassingen

In de loop der jaren zijn er zowel buiten als binnen de attractie renovaties, schilderbeurten en aanpassingen aangebracht. Hier volgen de meest opvallende en belangrijkste aanpassingen sinds 1986:

• Sinds begin jaren 90, is het mistgordijn voor de eerste Kalief niet meer te zien. Het werd enkele keren hersteld maar werd rond 2006 volledig verwijderd.

• In 1991 verandert De Bazaar van een balieverkooppunt in een echte winkel waarbij men in het gebouw kan. Vier jaar later, in 1995, wordt de winkel verdubbeld en wordt de attractie-uitgang via een halletje direct verbonden aan de winkel waardoor men de winkel verplicht moet bezoeken.^[9]

• Vanaf 1992 wordt het geluidssysteem geüpdatet: de analoge Revox B77 recorders worden geleidelijk vervangen door digitale units van Roland.

• In 1993 wordt de buitenwachtrij overdekt. Het hoge overdekte podium in de wachtrij, waar vele zomers buikdansacts op te zien waren, wordt afgebroken en komt in een kleinere vorm terug in de huidige wachtrij.

• In 1995 wordt aan het plein het Fata Morgana Evenementencomplex gebouwd naast het toiletblok. In plaats van het plaatsen van een grote tent op het plein, kan men nu voortaan grote bedrijfsfeesten en andere evenementen huisvesten in een vaste locatie.

• In 1997 wordt het plein opnieuw betegeld. De kleine witte steentjes worden vervangen door grove lichtbruine stenen. Tegelijkertijd wordt het plein voorzien van permanente verlichting en worden de eerste scènes van de attractie grondig onder handen genomen.^[9]

• In 1998 wordt een grote windmachine toegevoegd aan de stormsequentie, een overblijvertje van Vogel Rok.^[10] Ook een beleidsverandering dit jaar: attracties worden voortaan ook tijdens het seizoen opgeknapt, en dus ontbreken voor het eerst voor lange tijd een aantal figuren in de attractie.

• In augustus 2000 worden de rode lasers in de kantelkamer vervangen door felgroene.

• In de zomer van 2001 krijgt het exterieur een grote renovatie. Het schilderwerk ziet er daarbij feller en vlakker uit dan voorheen.

• Een grote update aan het besturingssysteem in 2004, waarbij er een alarm komt met gesproken woord.

• In 2006 wordt het transparante gaasdoek (zogenaamde GobelinTulle) voor de eerste Kalief verwijderd. Dit gaasdoek hield de Kalief vroeger verborgen voordat deze aangelicht werd.

• In het najaar van 2009 begint de Efteling met het aanpassen van maskers van een ander materiaal. In de scène met het vallend hek en de gevangenis worden maskers veranderd. De man met de gier verdwijnt voor lange tijd en keerde later terug met een compleet nieuw masker en nieuwe gier.

• Bij aanvang van het seizoen 2010 worden onder leiding van Robert-Jaap Jansen een aantal upgrades uitgevoerd aan de darkride. Nieuw zijn ratten in de trappengang in de krokodillentunnel en de band in de troonzaal krijgt eigen muziek in troonzaalthema. In mei krijgt de Pasja een hele nieuwe animatronic inclusief nieuw masker, en in juni, juli en augustus worden meer nieuwe maskers in gebruik genomen. Later worden ook beide krokodillen vervangen. Eind augustus worden de hardplastic beschilderde glazen in de troonzaal vervangen door glazen van glas met échte vloeistof. Tijdens de Winter Efteling 2010-2011 worden nog meer figuren vervangen door fraaiere versies.

• In maart 2011 wordt een mechaniek in het hoofd van de Djinn, dat enkele maanden na de opening in 1986 al defect was, gerepareerd. Na 25 jaar stil te hebben gestaan schudt de reus weer met het hoofd.

• Tevens in 2011 wordt Aquanura aangelegd in de Vonderplas. Het exterieur van Fata Morgana krijgt een grote renovatie. Na de zomer wordt het exterieur stukje bij beetje in de steigers gezet. De hele gevel wordt gestript en opnieuw gestuct en geverfd. Het schilderwerk is dit maal authentieker, met meer inschaduwingen en kleurverschillen in de verschillende onderdelen van de muren van de gevel. Het kleine ui-vormige koepeltje rechts van de toren wordt overgeschilderd van wit naar cyaan. In het Fata-gebouw komt de aansturingsruimte van Aquanura. Hiervoor worden twee eerder gesloten raampjes in de gevel opengemaakt en deels voorzien van glas-in-lood, vanaf waar de Vonderplas bekeken kan worden door de bediener van de show.

• In 2012 wordt de gaanderij aangepast en worden er enorme lantaarnpalen met geluidsboxen voor de gevel aan het water geplaatst voor de watershow Aquanura. Tevens worden er langs de muren nieuwe bomen geplant.

• In 2013 wordt het plafonddoek in de scènes met een nachtelijke hemel vernieuwd. In de zomer wordt een actiefotomoment geplaatst in de eerste Jungle. Hiervoor wordt ook de winkel De Bazaar verbouwd.

• Op 7 februari 2014 worden de groene lasers van de Kantelkamer weer vervangen door rode.

• Na een korte renovatie in oktober 2014 is de miniatuur van de verboden stad aan het begin van de rit vervangen door een projectie. Ook hebben alle tovenaars een nieuw masker en een nieuw geluidseffect gekregen, en de eerste tovenaar ook een nieuw lichteffect. De tapijtverkoper moet het nu zonder hoofddeksel stellen en blijkt kaal.

• In november 2014 worden er nieuwe mistgordijnen in gebruik genomen vlak achter het gordijn aan het begin van de vaartocht en vlak voor de deuren in de laatste jungle. Het mistgordijn aan het begin van de boottocht werd uitgelicht met felle blauwe verlichting. Beide mistgordijnen werden later weer uitgeschakeld.

• Per 23 december 2016 zijn de muren van de buitenwachtrij aangekleed met plakkaten met dierenafbeeldingen ontworpen door Alessio Castellani. Op de afbeeldingen zijn respectievelijk ezeltjes, kamelen, apen en tijgers te zien, aanvankelijk in die volgorde van links naar rechts, maar later zijn de ezel en de aap van plaats gewisseld. Ieder plakkaat bevat op de voorgrond een close-up van een jong exemplaar van de betreffende diersoort, en op de achtergrond één of twee volwassenen in een scène uit de attractie: twee apen apen de kinderen op de drinkfontein na, twee kamelen staan op het voorplein, een ezel in de armenwijk, en een tijger ligt op een trap in een oosters paleis. Boven iedere afbeelding staat een tekst in decoratief Arabisch schrift. Begin 2023 werden de plakkaten weer verwijderd.

• In september 2017 werden in twee weken tijd het plein en het veiligheidssysteem van de attractie aangepakt. Een deel van de vluchtluchtkussens werd vervangen door staproosters met zuigers, die zo omhoog komen bij calamiteiten. Ook werd als gevolg van deze aanpassingen de set rotsdeuren na de Gevangenis vervangen door één enkele deur, compleet met goudader in het rotswerk. Hierdoor is de vluchtroute daar beter toegankelijk.

• Groot onderhoud in september 2018, met heropening op 6 oktober, bracht compleet nieuw gedecoreerde jungles: alle kunstbeplanting uit 1986 werd vervangen en de verlichting van deze scènes werd vervangen door LED-licht, waarbij ook een nieuw lichtplan werd gemaakt. Voorts werd ook het project rond nieuwe evacuatiesystemen dat in 2017 was begonnen afgerond. De actiefoto werd verplaatst van de eerste jungle naar de Harem. Het onderhoud was voornamelijk technisch, waarbij alle showdeuren volledig werden gecheckt. Buiten de attractie werd winkeltje De Bazaar voorzien van een nieuw interieur en werden plantenbakken en betegeling op het plein vernieuwd. De invalideningang wordt verplaatst van het poortje links naast De Bazaar, naar een entree via de grote poort in de minaret.

Gebeurtenissen

• In de nacht van 18 op 19 oktober 1993 ontdekt de bewakingsdienst een man uit Gelderland zwemmend aan in Fata Morgana. De badgast meent dat hij overdag zo getroffen was door de schoonheid van de attractie dat hij haar ook bij nacht wel eens wilde ervaren. Later bekent de zwemmer dat hij het gemunt had op de oosterse snuisterijen en de geldstukken die door bezoekers in het water zijn gegooid.^[11]

• Op 26 oktober 1998 overlijdt een 68-jarige man door een hartstilstand in de wachtrij van Fata Morgana. In de Telegraaf staan enkele dagen later reacties te lezen van verontwaardigde gasten die de Efteling verwijten geen goed rampenplan te hebben omdat het een uur zou duren voordat een ambulance ter plaatse zou zijn. Bovendien zou de wachtrij te smal zijn om goed bij het slachtoffer te kunnen komen. Volgens de Efteling zouden hulpdiensten en medewerkers adequaat gereageerd hebben en het park beschuldigt de krant van sensatiejournalistiek.^[12]

• Op 14 februari in de jaren 2016 en 2024 werd stilgestaan bij de ontstaansgeschiedenis van het attractietype door bootje nummer 14 romantisch aan te kleden en te reserveren voor verliefde stelletjes. Met behulp van oosters aandoende kleedjes en kussens, hartvormige stickers, rozen en gedrapeerde buikdanssjaals werd op die dagen de ervaring van een liefdestunnel nagebootst, en in 2016 werden ook suikerhartjes uitgedeeld aan de gelukkige bezoekers.

Techniek

Nokkenschijven

Fata Morgana is technisch gezien één van de meest interessante attracties van het park vanwege zijn hoge aantal bewegende figuren die werken volgens een eeuwenoud principe dat door de techneuten van het park gemoderniseerd is. Het systeem met geprofileerde schijven, de zogenaamde nokkenschijven, zorgt voor de aansturing van vrijwel ieder bewegend figuur in de attractie.

Verantwoordelijk voor de aandrijving van de figuren zijn Henk Smulders en Mari van Heumen, die eerder samen aan figuren voor het Spookslot werkten. Voor de preciezere afstellingen is coördinator Peter van Ostade verantwoordelijk. Ze baseerden hun uitvinding op een principe dat door Peter Reijnders in eenvoudige versie al in de jaren vijftig in de Efteling wordt gebruikt, en die recenter nog was ingezet bij bijvoorbeeld de Geestencarrousel van het Spookslot. De choreografie van de bewegingen van de figuren uit Fata Morgana is afkomstig van video-opnames die gemaakt zijn van Eftelingmedewerker Theo Hochwald. Hij heeft bijna alle figuranten één voor één voorgespeeld, waarna zijn bewegingen werden vertaald in techniek.

Elektro en perslucht in de poppen

Buiten de nokkenschijven werken grotere figuren rechtstreeks op servomotoren en persluchtcilinders. Zo wordt voor de tierende man in de Armenwijk en de vrouw met waterkruik op de Markt geen gebruik gemaakt van nokkenschijven, maar van spindelmotoren. Deze bevinden zich vlak achter de poppen.^[13] Figuren die grote, zwaardere bewegingen maken, zoals de man met de balk over zijn schouder op de Markt, werken met een door pneumatiek in beweging gezette staaf vanuit de kelder.

Voor overtuigende figuren, waren ook snellere bewegingen nodig dan de nokkenschijven met hun mechanische rollers en trekkabels konden overbrengen. Daarom werd voor het knipperen van ogen uitgeweken naar perslucht, en werd voor het synchroniseren van mondbewegingen met gesproken tekst uitgeweken naar animatronicfabrikant Heimo(tion) GmbH^[14], die hiervoor voor twintig poppen een aansturingsprint leverde.

Dré Broeders was verantwoordelijk voor de aansturing van het geheel aan licht, geluid en bewegingen, waarvoor dertig manshoge computerkasten vol apparatuur neergezet moesten worden. Het programmeren van de attractie moest ‘s avonds en ‘s nachts gebeuren, omdat overdag de bouwvakkers aan het werk waren. Voor de attractie werd in eigen huis een 8-kanaals EPROM-besturingskaart ontwikkeld, waarvan er honderden werden gemaakt. Hiermee konden steeds 8 bewegingen, ventielen, motoren of lampen worden aangestuurd.

Ruwbouw

De ruwbouw van Fata Morgana, zowel de secties als het exterieur, is opgetrokken uit gasbetonblokken en beslaat 4.000 m² in oppervlakte. De lengte van het decor is 980 meter en de decors hebben een gemiddelde hoogte van 6 meter, bijna tot de dak van het gebouw. In de scènes wordt veel gebruik gemaakt van houten schotten met specie, voor een goede imitatie van een dikke muur. Ornamenten zijn uitgevoerd in gips en alle in de attractie voorkomende rotspartijen zijn afgietsels van echte rotsen en zijn gefabriceerd door de Duitse firma Böhm.^[4]

Transportsysteem

Zie ook Tow Boat Ride

Het transportsysteem van Fata Morgana is gelijk aan dat van de Gondoletta, de attractie die het eigenlijke transportsysteem voor de geplande 1001-nachtshow op de Siervijver vormde. Geen wonder dus dat de Efteling voor Fata Morgana een gelijk systeem aankocht bij het Zwitserse Intamin AG. Net als bij de bootjes in Reizenrijk beschikt Fata Morgana over een enorme houten draaischijf als instap van de vaart. Waar de Gondoletta echter beschikt over 40 boten, kent de Fata er maar 14. De rode sloepen varen met een snelheid van twee kilometer per uur door het bijna 290 meter lange kanaal in de attractie. Het water is 1,2 m diep en in totaal bevat het kanaal daarmee 2.500 m³ water. Op de bodem liggen 18 grote en kleine draaischijven waar de staalkabel, die de boten voorttrekt, langs geleid wordt om de bochten te maken. Op sommige plekken zijn rollers te vinden naast het traject om boten die een lichte afwijking maken recht door openingen te laten gaan. Deze rollers hebben vooral een functie bij zwaarder beladen boten die meer uitwijken.

In elke sectie is steeds één boot aanwezig; de vaartuigen zijn dan ook op gelijke afstand van elkaar aan de kabel gekoppeld. De secties zijn allemaal visueel van elkaar gescheiden, en waar het kanaal van sectie naar sectie rechtdoor loopt is dit gedaan met deuren, opensplijtende rotswanden, mistgordijnen of fluwelen gordijnen. Hierdoor wordt de illusie gewekt dat je je als enige bezoeker in de Arabische sprookjeswereld bevindt.

Het transportsysteem en de daar direct mee samenhangende veiligheidssystemen en deuren werden centraal aangestuurd vanuit een Westinghouse PLC.^[14]

Nooduitgangen

Het transportsysteem is voorzien van een automatische noodstopinstallatie, waarbij iedere boot naar een bepaald punt vaart waar bezoekers kunnen uitstappen en zich richting één van de 15 nooddeuren kunnen begeven.

In een aantal scènes is de ruimte tussen de boot en de kade te groot om te springen. Op deze plekken liggen staproosters onder water die met zuigers omhoog gebracht worden, of opblaasbare matten die bij nood zichzelf opblazen om als brug te kunnen dienen (voorzien van duidelijke vluchtrichtingpijlen). Oorspronkelijk had heel de attractie deze kussens; pas in 2017 is een deel hiervan vervangen door de beweegbare staproosters. De nooddeuren in het decor, allemaal geheel verwerkt in het thema van de scènes, sluiten bijna allemaal rechtstreeks aan op de buitenkant van het gebouw, waardoor je snel veilig bent gesteld. Er zijn dan ook geen vluchtwegen aan de linkerkant van het traject (het "eiland" in de vaargeul), maar alleen rechts.

Twee medewerkers van De Bazaar hebben tot taak bij een eventuele ontruiming de gasten uit de daarachter gelegen Jungle te evacueren.

Verlichting

Voor het lichtontwerp en de levering hiervan schakelde de Efteling het bedrijf Flashlight in, dat al bij het Spookslot de verlichting geleverd had. Flashlight-lichtontwerper Wim Dresens maakte een nauwkeurig plan voor de totale belichting van alle scènes. Bij opening had Fata Morgana de grootste hoeveelheid lichtarmaturen van het park. 720 spots lichten de decors en figuren uit. Hiervan werden (slechts) 40 stuks aangestuurd door gemotoriseerde dimmers; onder andere bij de verschijnende en weer verdwijnende kalief. De overige verlichting is allemaal statisch gedimd op een vaste sterkte, via centraal in de aansturingsruimte geplaatste dimmers. Er is overal voorzien in ruim toegankelijke loopbruggen richting de spots omdat deze regelmatig vervangen moeten worden. De originele armaturen uit 1986 zijn overal nog in gebruik, behalve in de jungles.

De sfeer binnen een aantal scènes wordt versterkt door de inzet van toortsen met echt vuur; Fata Morgana is de enige binnenattractie met open vuur van het park. De toortsen bevinden zich nabij elkaar, bij het Vallend hek en in de Gevangenis, en zijn aangesloten op de daar dichtbij geplaatste cilinders met propaan aan de achterkant van het attractiegebouw (ze staan onder een afdakje, buiten).

Jaarlijks onderhoud

Jaarlijks wordt de attractie droog gepompt, waarbij de 2700 m³ water in 27 uur uit het gebouw wordt gevoerd. Boten worden in de was gezet, draaischijven schoongemaakt en lagers ingevet. Elke drie jaar wordt ook de staalkabel van de boten vervangen. Om makkelijk bij de vaargeul te komen voor bijvoorbeeld het verwijderen van boten uit de attractie, is achterin het gebouw, bij de Havenscène, een grote roldeur geplaatst. Hier loopt de vaargeul tot aan de rand van het attractiegebouw door.

Tot 2018 werd ook elk jaar de kunstbeplanting besproeid met een brandwerende zoutoplossing, maar dat is met de nieuwe, brandwerende beplanting die in dat jaar werd aangebracht, niet meer nodig.^[15]

Werkplaats

Om te voorkomen dat voor het onderhoud aan de animatronics steeds met de lastig te vervoeren figuren heen en weer moet worden gereden naar de centrale werkplaatsen op het Dienstencentrum aan de andere kant van het park, heeft Fata Morgana een eigen werkplaats voor de Werktuigbouwkundige Onderhoudsdienst of WOD. Deze bevindt zich aan de zijkant van het attractiegebouw, ongeveer achter het grote schip van de Haven. Aan deze lange zijkant van het attractiegebouw bevinden zich meer technische en praktische voorzieningen, zoals een (uitgebouwde) compressorruimte en de kantine voor personeel.

De werkplaats is voorzien van werkbanken en gereedschap om aan nokkenschijven en animatronics te werken. In deze werkplaats worden, wanneer nodig, de figuren één voor één in onderhoud genomen. Er wordt uiteraard ook op locatie in de attractie gewerkt.

• 

  De werkplaats in Fata Morgana

• 

  Onderhoud aan een animatronic in de werkplaats

Soundtrack

Muziek

Voor Fata Morgana had Van de Ven oorspronkelijk authentieke Arabische muziek in gedachten, maar dit bleek om niet nader gespecificeerde redenen niet te werken.^[16] Daarom werd een eigen soundtrack gemaakt, waarvoor Ruud Bos werd benaderd, die al eerder de muziek voor Carnaval Festival had gearrangeerd. Al vanaf de tekentafel werd de componist bij het project betrokken door Ton van de Ven en Lex Lemmens. Zijn eerste voorstel werd door Ton afgedaan als 'teveel Bonanza' (Western-tv-serie), waarna Ruud met een voorstel kwam voor de huidige muziek.

De muziek is in basis westerse orkestrale muziek waaraan oosterse accenten zijn toegevoegd om het bij de sferen van de attractie te laten passen, en werd opgenomen in de Cine-Tele Sound Studios in Londen. Bos koos hiervoor vanwege het dynamisch kunnen samenstellen van het benodigde orkest, en zijn onvrede met de arbeidsmoraal van musici in Nederland.^[16] Dit verklaart de Engelstalige benamingen van de verschillende stukken.

In de attractie horen we vijf van zijn composities:

• 'Jungle'; te horen in de secties jungle, armenwijk, markt en tweede junglescène.
• 'Eastern jails'; te horen bij het vallend hek en in de gevangenis (martelscène).
• 'Marketplace'; te horen in het voorportaal van de gevangenis.
• 'The harbour'; in de havenscène en harem speelt het eerste deel van de compositie, de tweede helft is te horen in de schatkamer, stormsequentie en kantelkamer.
• 'Harem'; het hoofdthema, te horen op het plein, in de wachtruimte, opstaphal en in de troonzaal.

Hiernaast zijn er nog twee andere muziekstukken die in de attractie gebruikt worden:

• 'Snake Child': de slangenbezweerder op de markt, ook door Bos gecomponeerd.
• Het bandje in de troonzaal speelt een eigen arrangement van het Harem-thema. Dit arrangement van René Merkelbach werd in 2010 toegevoegd.

De muziek van Ruud Bos is terug te vinden op verschillende Efteling-albums. Op Muziek van de Efteling, Wonderlijke Muziek van de Efteling en Wonderlijke Efteling Muziek is een compilatie van bijna negen minuten te horen van de nummers 'Harem', 'The harbour' en 'Jungle'. Op Efteling CD 1 werd een korte compilatie gebracht van 'Harem' en 'Marketplace'. De cd De Mooiste Efteling Melodieën brengt de vijf nummers samen, ieder als aparte track. Betoverende Efteling Melodieën (2012) doet hetzelfde, al ontbreekt daar de track 'Marketplace'. Dat geldt ook voor de 2018-versie, waarop een mix is gemaakt van de stukken.

Als aandenken voor zijn bijdrage vroeg Ruud Bos één van de schetsen voor de Schatkamer, die hij met veel moeite uit de handen van Ton van de Ven wist te praten.^[17]

Geluiden

Uit de ruim 150 speakers in Fata Morgana klinken behalve muziek ook geluidseffecten en stemmen. Er wordt nergens anders in de Efteling zo hevig gebruik gemaakt van audio om bezoekers in de sfeer mee te voeren. Voorbeelden van geluidseffecten zijn o.a.:

• De drie tovenaars, ieder met een eigen geluid om een geblokkeerd pad vrij te maken (aangepast in 2014)
• Dieren zoals slangen, een hond, een balkende ezel, krokodillen en tijgers
• De grom van Djinn
• Inslag van de lasers in de kantelkamer
• Kerkergeluiden (druppend geluid met echo) en piepende ratten (sinds 2010)

Geluidseffecten en stemmen konden door geluidstechnicus Koos de Graaf veelal in Eftelings eigen geluidsstudio achter het Carrouselpaleis worden opgenomen. Voor ‘niet bestaande’ geluiden, bijvoorbeeld van het betoverde openen van de deuren in de eerste jungle, moesten complexe opnametrucs worden uitgehaald om tot een geschikt geluid te komen.

Slechts een klein aantal stemacteurs van Fata Morgana is bekend bij naam. Theo Hochwald, die ook zijn stem leende aan de bekende Kinderspoor-sample verleende zijn stem onder andere aan de marktkoopman. De Graaf sprak zelf de bedelaar en de koopman in de haven in. De vrouw van Dré Broeders, Toos dus, de stem van de vrouw die fruit koopt. Veel overige stemmen zijn eveneens van Efteling-medewerkers, maar ook een lokaal Marokkaans gezin heeft verschillende stemmen ingesproken.^[13]

Hoewel een aantal van de hoorbare stemmen vrij onverstaanbaar is, zijn enkele wel degelijk te herkennen als Nederlands en hebben dan ook een grote nostalgische status verkregen. Dat bleek ook toen in 2002 de euro werd ingevoerd, maar de bedelaars nog altijd om guldens vragen. Enkele van de bekendste samples:

• Bedelaars: "Baksjies! Baksjies! Bitte, bitte Deutsche Mark. Een centje of een goelden, als-ublief! S'il vous plaît, peu d'argent! Je vous en prie. Dollars please! Baksjies! [...]"
• Fruithandelaar: "Lekker, lekker, lekker"
• Tapijtverkoper: "Bijzondere tapijten. Wat een prachtigst vliegend tapijt. Flying carpets! Buy now, pay later. Master of sky on flying carpet."
• Waarschuwende Man: "Kif, kif. [...] Kif, c'est dangereux ici. Halt, gefährlich, zurück, stop, dangerous for life, kif kif, niet verder, komm zurück!"
• Wachter: "Kif! [...] Défense de passage! Niet verder, verboden! No further! Aghlq albab! Aghlq albab! [...] Aghlq albab!"
• Koopman: "Are you English, Deutsche, Français, Hollander? Ah, salam!"

Techniek

Voor het geluidssysteem zijn Dré Broeders en Koos de Graaf in 1984 naar Londen afgereisd om een nieuw digitaal systeem te beluisteren. Dat klonk echter nog veel te 'digitaal' en was niet van dezelfde hoge kwaliteit als analoge systemen, dus werd gekozen voor Revox B77-bandrecorders die ook al elders in de Efteling gebruikt werden. Omdat de digitale techniek steeds beter werd, zijn deze recorders vanaf 1992 wel geleidelijk aan vervangen door digitale systemen van Roland.

Entertainment

Wie in de beginjaren van Fata Morgana het plein van de Verboden Stad betrad, kon op drukke dagen in stijl geklede buikdanseressen treffen op een verhoogd podium bij de buitenwachtrij en ook enkele figuren uit de attractie liepen toen op het plein rond, waaronder de tovenaar die meestal zo gastvrij was om bezoekers te begeleiden naar de poort in de minaret. Dit entertainment was niet voor lang bij de attractie te vinden. De buikdanseressen zijn echter minstens tien jaar te zien geweest (later op een kleiner podium toen de buitenwachtrij overdekt werd). Volgens de parkinformatiebrochure was het laatste seizoen waarin de oriëntaalse buikdanseressen live on stage optraden het seizoen 1997, maar wel slechts tijdens de zomer op (extreem) drukke dagen.

Behalve licht erotiserend bewegende dames waren er ook vaak acrobaten, muzikanten en jongleurs te vinden op het plein voor het paleis van de Pasja. In 2000 was er een act te bewonderen met een kamelendrijver en een tapijtvlieger. Als uit een circus te Bagdad kwamen de steltlopers met fraaie kostuum toen het volk vermaken. In de jaren daarna was er alleen tijdens de Winter Efteling nog entertainment op het plein. In de vorm van steltlopers, acrobaten en veel muzikale bandjes waren dit achtereenvolgens het Hartverwarmend Entertainment (WE2), Oosterse Klanken (WE3), Winterse Vuuracts (WE3) en de Sultans of Sneeuw (WE4 en 5).

De laatste jaren vinden we vaker entertainment in de buurt van Fata Morgana. Tijdens de zomeravonden van het Zeven Pleinen Festijn zijn er verschillende acts, waaronder Nadir de Kwakzalver, een slangenact en kunnen bezoekers zelf op kamelen rijden. Daarnaast zijn er marktkrampjes te vinden waar men overgebleven voorraad van souvenirs kan opkopen tegen lagere en vooral te onderhandelen prijzen.

Promotie

De nieuwe aanwinst van de Efteling ging niet aan het publiek voorbij. Veel kranten en (jeugd)bladen schreven over de nieuwe attractie van het park voor en na de opening. Daarna is het eigenlijk altijd wel zo gebleven dat Fata Morgana de nodige aandacht kreeg in publicaties van én over het sprookjespark. Die prominente plek in de media verschoof in 1992 meer naar Droomvlucht.

Televisie

Vanaf 1986 is Fata Morgana een vaak terugkerende attractie in de jaarlijkse Efteling-commercials geweest. In het eerste jaar figureerde de ride prominent in de reclame waarin ook komiek en TV-persoonlijkheid André van Duin (met zijn typetje Professor Zwakström) optrad. De versufte, warrige maar volstrekt onpartijdige en objectieve pretdeskundige uit Zweden drukte in de reclame zijn ervaringen met de nieuwste attractie in de Efteling uit in rapportcijfers. Gelukkig voor het park bleek het oordeel zeer positief.

In zo goed als alle algemene commercialseries van het park die sinds 1987 worden uitgezonden waren beelden van Fata Morgana te zien.

De bekende spelshow Te Land, ter Zee en in de Lucht werd in 1980 voor het eerst in de Efteling opgenomen. Vanaf 1985 is bij afleveringen opgenomen op de Roeivijver nabij Fata Morgana het exterieur van de attractie bij iedere afdaling van de schans prominent in beeld. Het contract met het programma van de TROS werd in 1990 beëindigd.

Een andere spelshow waarbij de Verboden Stad een centrale plek had was Way of Life. In 1988 werden de dertien afleveringen van dit tv-programma opgenomen op de plek waar later het Efteling Theater zou komen, vlakbij Fata Morgana dus. Een geldbuidel uit de schatkamer van Pasha el Passief, die werd voorgesteld als de absolute heerser van Fata Morgana, was de hoofdprijs die gewonnen kon worden.

In juni 2004 drongen twee programmamakers van het SBS6-programma 6pack de Efteling binnen om daar uit de boot te springen en in het decor van de Troonzaal in Fata Morgana rond te lopen. Een stunt die vervolgens door jongeren vaak werd nagedaan.

Souvenirs

Fata Morgana stond prominent op de kaft van het fotoboekje 1986 en 1987 en mocht op de uitklappagina's staan tot 1990 (toen het Volk van Laaf opende). In de souvenirwinkels verschenen verschillende hebbedingetjes met afbeeldingen van de attractie. Er kwamen onder andere t-shirts, een pen, een poster van de troonzaal, een hele reeks van ansichtkaarten, een parkeersticker, een Fata-Morganasprookjes-LP (deel 11 in de reeks), en een Suske-en-Wiskestripalbum.

Meer dan welke andere attractie dan ook bleek Fata Morgana geschikt om allerlei aanverwante zaken aan de man te brengen, waaronder waterpijpen, olielampen, waxinelichthouders, etherische olieën, wierrookbranders, mandjes, doosjes en andere oosterse bijouterieën. Dit gebeurt al sinds het openingsjaar van de Verboden Stad in het winkeltje De Bazaar. Sinds midden jaren nul zijn veel zaken ook gebrand met Fata Morgana als merk, waaronder een huisparfum waar de echte geur uit de attractie mee thuis in de kamer gespoten kan worden.

Enkele jaren na de introductie van Pardoes als parkmascotte werd de tovernar voorzien van een aantal nieuwe outfits. Eén hiervan is zijn Fata-Morganaoutfit. De nar kreeg een tulband op en een lichtblauw jasje dat hem wat meer op de tovenaar van de Verboden Stad deed lijken. Met deze ‘Oosterse-’ of ‘Fata-‘Pardoes als nieuwe marketingtool ontwikkelde het park een lading nieuwe souvenirs, waaronder kinderkleding, mokken en sleutelhangers, die gedurende een aantal jaar verkocht werden.

Vanaf 2018 worden in De Bazaar Polystone-beeldjes verkocht van tovenaar Miraculus en een buikdanseres. Deze beeldjes kosten € 15,- per stuk.

Populariteit

Fata Morgana is voor veel Eftelingliefhebbers de favoriete attractie. Een bijzondere hommage werd gemaakt door modelbouwer Rick van Riel. Hij bouwde een aantal Efteling-attracties in miniatuur na, maar zijn grootste project is een model van de complete Fata Morgana-attractie. Van 2008 tot 2013 werkte hij aan het model, inclusief decors, 'animatronics' en werkend transportsysteem. Tijdens zijn stage bij WitchWorld, een organisatie die zich bezighield met de ontwikkeling van een eigen themapark, was de maquette een jaar lang geëxposeerd op hun kantoor aan de Rabotoren in Almere. Later hielp Rick ook mee aan enkele attracties voor de Mini Efteling.^[18]

Ook fanmedium De Vijf Zintuigen bleef Fata Morgana hoog achten, wat na jaren werk culmineerde in de première van de documentaire Fata Morgana; Making of De Verboden Stad op 3 oktober 2021. Hiermee kreeg de attractie 35 jaar na de opening alsnog een gedetailleerde 'making-of'.^[13]

Wetenswaardigheden

• Er is een (niet Eftelings) draaiorgel met Carl Frei-systeem met de naam "Fata Morgana", dat onder andere het Haremthema van Ruud Bos in het repertoire heeft. Dit draaiorgel uit 2007 kreeg in 2008 deze naam, en toert nog regelmatig door Brabantse binnensteden.

• Realistisch schilder Arnout Killian (Limbricht, 1969 -) schilderde, in de traditie van magisch realisten als Carel Willink, een groot doek met daarop de gevel van Fata Morgana en de Vonderplas onder een dreigende lucht. 'Fata Morgana' uit 2007 werd opgenomen in de collectie van Museum More in Gorssel en is daar regelmatig op zaal te zien.

Externe links

• Het Wonderlijke WC Web: Fata Morgana - De verboden stad... zet haar poorten wijd open

Attracties

Fantasierijk: Symbolica·Fabula·Aquanura Marerijk: Sprookjesbos·Carrouselpaleis (Stoomcarrousel en Diorama)·Stoomtrein·Droomvlucht·Raveleijn·Villa Volta·Kindervreugd·Volk van Laaf (en Monorail)·Anton Pieckplein·Efteling Museum Reizenrijk: Carnaval Festival·Vogel Rok·Sirocco·Archipel·Kleuterhof·Kinderspoor·Pagode·Gondoletta Ruigrijk: Game Gallery·Halve Maen·Oude Tuffer·Stoomtrein·Nest!·Python·Joris en de Draak·De Vliegende Hollander·Baron 1898 Anderrijk: Danse Macabre·Piraña·Fata Morgana·Max & Moritz Voormalig: Speeltuin (1951-1989)·Kinderbad (1952-2002)·Zwembad (1953-1988)·Kanovijver (1953-2005)·Roeivijver (1954-2010)·Rolschaatsbaan (1957-1965)·Kleuterhof (1960-1989)·Veulenweide (1964-1984)·Waterorgel (1966-2010)·Wankelbrug (1976-1989)·Spookslot (1978-2022)·Radiografisch Bestuurbare Bootjes (1980-2005)·Polka Marina (1984-2020)·Bob (1985-2019)·Monsieur Cannibale (1988-2021)·Game Gallery West (1990-1993)·Pegasus (1991-2009)·Avonturen Doolhof (1995-2021)·Kinder Winter Wonderland (winters 1999-2013)·IJspaleis (winters 1999-2020)·PandaDroom (2002-2019)·'t Hijgend Hert (winters 2002-2020)