| Bob | |
|---|---|
 | |
| Het stationsgebouw van de Bob | |
| Locatie | Anderrijk |
| Type | Bobslee-achtbaan |
| Ontwerp | Ton van de Ven |
| Bouwer | Intamin AG, Giovanola |
| Geopend | 4 april 1985 |
| Opening | 27 maart 1985 |
| Gesloten | 1 september 2019 |
| Horeca | Steenbok |
| Thema | Alpengebied |
| Muziek | Tiroler |
| Kosten | ƒ 7,5 miljoen |
| Hoogste snelheid | 60 km/u |
| Hoogste punt | 22 meter |
| Baanlengte | 524 meter |
| Langste daling | 19,5 meter |
| Ritduur | 2 min 10 sec |
| Aantal inversies | 0 |
| Aantal treinen | 9 bobs met 6 zitplaatsen |
| Capaciteit | 700 (laatst) |
| Minimumlengte | zelfstandig kunnen lopen |
| Single riders | ja |
| Opgevolgd door | Max & Moritz |
| Attracties | |
De Bob, Bobbaan, Bobslee of Swiss Bob was een bobslee-attractie in Anderrijk. Het was een achtbaantype waarbij de bezoekers het gevoel kregen in een bobslee te zitten. Dit effect werd bereikt door de transportmiddelen los door een goot te laten rijden in plaats van over de gebruikelijke rails. In de Efteling raasden de bobs, in de laatste jaren een opstelling van twee personen naast elkaar in rijen van drie, door een stalen goot met coating.
De baan kwam uit de catalogus van het Zwitserse Intamin AG. Het station werd ontworpen door Ton van de Ven, die het geheel zijn Zwitsers/Oostenrijkse setting gaf. Daarmee is de attractie gethematiseerd naar de locatie van de oorspronkelijke bobsleesport. De naam Bob verwijst hier natuurlijk naar. Het woord is afgeleid van het Engelse werkwoord to bob, wat op en neer bewegen betekent. De deelnemers in een bobslee bewegen zich naar voren en achteren op rechte stukken om sneller te gaan. In de attractie was dat vanzelfsprekend niet nodig.
De Bob opende in 1985 en sloot daarmee aan op een serie thrillrides die de Efteling in het begin van de jaren tachtig bouwde om de wat oudere jeugd naar het park te lokken. De attractie was gelegen aan de laan van de Vonderplas naar het Pirañaplein, naast het Spookslot en achter PandaDroom. De ingang was te vinden tussen Het Seylend Fregat en het stationsgebouw van de baan. De uitgang lag aan het terras van De Steenbok, naast Tiroler Gijs. Van de baan zelf was weinig te zien vanaf de wandelpaden in het Anderrijk. Na de aanleg van de Pardoes Promenade in 2000 (en twee jaar later de wachtrij van PandaDroom) was de goot nog het beste te zien vanaf de noordkant.
In oktober 2018 kondigde de Efteling aan dat de Bob zou sluiten vanwege aanhoudende technische problemen. Omdat het attractietype niet meer geleverd werd, moest er een andere oplossing komen. De baan werd in september 2019 gesloopt en vervolgens vervangen door de nieuwe dubbele kinderachtbaan Max & Moritz, geopend op 20 juni 2020. Het station van de Bob is opgenomen in de nieuwe attractie.
Inhoud
Omschrijving
De Bob slingerde zich haast onzichtbaar tussen de bomen naast het Spookslot en PandaDroom en maakte oorspronkelijk een donderend geluid, maar was sinds 1996 – toen de nylon Bob-wieltjes vervangen werden door rubberen exemplaren – iets stiller geworden. De baan was in hetzelfde kleurenschema geschilderd als de Python: een witte goot met groene pijlers, waardoor de attractie zo min mogelijk opviel in het bos. Anders dan de Python was de layout van de Bobbaan wereldwijd uniek.
Ingang, wachtrij en station
De ingang was een poort in een verder witte muur, met daarboven twee vlaggenmasten met Zwitserse vlaggen. De wachttijden van de Bob waren wegens de lage capaciteit van de attractie (op het laatst 700 personen per uur[1]) legendarisch: zelfs op rustige dagen kon je gerust een uur lang aanschuiven in de wachtrij, die zich in het bosachtige binnengebied van de baan bevond, omsloten door een houten overkapping. De wachtrij kwam via een houten trap in het station uit. De verder weinig aangeklede opstapruimte met controlehok in de hoek, had twee (in de eerste jaren drie) achter elkaar gelegen plaatsen waar in- en uitgestapt kon worden en informatieborden, uitgevoerd in de stijl van de attractie. Decoraties als twee koekoeksklokken, enkele ski's en een houten kar met takken werden later toegevoegd aan de inrichting van het station. Via de drie grote halfronde ramen had men een goed zicht op het pad en het pleintje voor het stationsgebouw. In 2017 werden de ruiten afgeplakt met groene decoraties. Er draaide oorspronkelijk enkel polkamuziek uit Tirol, maar in de laatste jaren waren er ook après ski-hits te horen.
De Bob was de eerste attractie van de Efteling met een single riders-wachtrij. Deze opende op 1 juli 2013. De entree hiervoor kwam binnen via de andere zijde van het station.
Perron gezien vanuit de wachtrij, 2012
Westzijde van het perron, 2008
Oostzijde van het perron, 2008
De rit
Bezoekers namen plaats in één van de acht bobs waarin ruimte was voor zes personen. De zitplaatsen waren de eerste twintig jaar, net als in 'echte' bobs, achter elkaar gepositioneerd, maar in latere jaren namen bezoekers twee aan twee naast elkaar plaats. Men zoefde na een lifthill van 22 meter hoog in een duizelingwekkende vaart naar beneden de 524 meter lange baan in, waarbij de bob zich ook in laterale richting manifesteerde: de bobs konden een zijwaartse hoek tot wel 80 graden maken. Hierbij werd een maximale snelheid van 60 kilometer per uur bereikt.
Tijdens de rit was naast de baan eigenlijk uitsluitend de bosachtige omgeving te zien, waarin de rit goed was ingebed. Enige zichtbreker was dat halverwege de 'hamburgerdoos' van PandaDroom gepasseerd werd en op dagen vroeg in het voorjaar, laat in het najaar en tijdens de Winter Efteling was Fata Morgana zichtbaar vanaf het derde remvlak.
Tijdens de rit kwam je drie keer tot stilstand op zo’n remvlak, waar de bobslee in geholpen werd door een geleiderails, om vervolgens weer een afdaling te maken. Het einde naderende werd er een actiefoto gemaakt, om vervolgens na een rit van ongeveer 2 minuten (naar gelang er gewacht moest worden voor de lift) weer het station binnen te rijden.
Uitgang
Bij het uitstappen liep je de rangeer- en onderhoudsplaats voor de bobsleeën voorbij en een deur voor personeel, die leidde naar een trap naar een kantoortje op de tweede verdieping van het gebouw. Daar was ook een balkon voor gebruik door het personeel. De uitgang van het station was een lange hellingbaan die, om al te grote versnelling te voorkomen, halverwege twee plateautjes met een verschuiving kende. Beneden was nog de actiefotoverkoop en via een draaihekje verliet men de attractie tussen Tiroler Gijs en De Steenbok.
Uitgang vanaf de actiefotobalie, 2008
Het looppad vanaf het station naar de uitgang, 2012
Laatste deel van de uitgang, voor de actiefotobalie langs, 2008
Uitgang links van Tiroler Gijs, 2007
Zomer en winter
De Bob was één van de weinige attracties in de Efteling die altijd sloot bij slecht weer. Tijdens de Winter Efteling werd de baan, paradoxaal genoeg, gesloten als de temperatuur te ver onder nul zakte. In vroeger jaren wilde de Efteling de baan nog wel eens open houden tijdens regen en kou. In dat geval was een ritje in de Bob een spectaculaire onderneming, omdat de sledes dan vervaarlijk over de natte baan zwiepten. Sinds een remincident in augustus 2017 werd de Bob gesloten bij regen.
Tijdens zomeravonden was de attractie in het donker te doen, waarbij lampjes langs de lifthill hingen en enkele bomen met kleuren verlicht waren, wat de rit een heel andere sfeer gaf. Tijdens de winter zijn de bomen kaal en waren het Spookslot en Fata Morgana beter te zien vanuit de baan, met in de avond uitzicht op de verlichte gevels en de Beierse Markt.
Zicht op de baan
Persfoto van de Bob
Het werkelijke traject van de Bobpiste, gebruikt in een bord voor De Steenbok
De bobslee van 2005 tot 2019
De baan tussen de bomen
De eerste afdaling.
Afdaling onder de baan door
De curve tegen het einde van het parcours
Geschiedenis
De plannen
Met de introductie van de ruigere attracties als de Python en wildwaterbaan Piraña ontdekt de Efteling dat er nog meer uit deze jongerendoelgroep te halen valt. Men gaat op zoek naar nóg een achtbaan en bekijkt verschillende opties. Wederom wil men graag de eerste zijn met een bepaald type attractie. Er wordt gekozen voor een bobbaan en de Efteling heeft twee keuzes: een bobbaan van MACK Rides met een treintje van bobs óf een versie van Intamin met losse bobs die zich los in de goot begeven. De Efteling kiest voor de laatste, omdat deze het meest het gevoel van een bobvaart benadert.[2]
De Efteling heeft de eerste ideeën voor een bobslee in het park al veel eerder. Toen werd er aangeklopt bij Mack, die een voorstel hadden voor een baan met een houten glijgoot. De Efteling besluit dat de attractie wel mooi in het park zou passen, maar technisch en praktisch niet haalbaar zou zijn. Mack is momenteel de wereldwijde marktleider op het gebied van bobslee-attracties (met hun variant waarbij de karretjes aan elkaar de goot door glijden), maar het idee voor de houten glijgoot wordt pas in 2006 opgepikt door het park Knoebels in Pennsylvania. Die houten bobslee, Flying Turns, opende na jaren vertraging in oktober 2013.
De Efteling stapt voor de realisatie van hun bobslee naar Intamin, die al eerder de Piraña leverde. Het Zwitserse attractiebedrijf heeft dan hun eerste bobslee een jaar eerder gebouwd in Six Flags Magic Mountain, Sarajevo Bobsleds, vernoemd naar de locatie van de Olympische Winterspelen van 1984. Deze baan verhuist na twee jaar al naar Six Flags Over Texas en wordt dan Avalanche Bobsleds genoemd, en een jaar later, in 1987 weer hernoemd naar La Vibora. Niemand van de Efteling heeft die baan echter getest voordat de Bob werd aangeschaft.[3]
In eerste instantie zou de Bobbaan geplaatst worden op de plek waar tegenwoordig Joris en de Draak staat, maar de Efteling vreesde voor teveel geluidsoverlast en de bijbehorende klachten en directievoorzitter Gé Rieter besloot de attractie op een plek midden in het park te bouwen,[2] een gebied dat tot dan toe onbebouwd was en was aangeduid als 'Eikenbosje'.[4] Voor de bouw van de Bob moest ook de naastgelegen Veulenweide het veld ruimen.
De bouw
Het baanontwerp werd gedaan door Intamin. Claude Mabillard, die later het achtbaanbedrijf B&M zou oprichten, had het type attractie bedacht en was ook betrokken bij de oplevering van de Bob. De bouw werd uitbesteed aan de tevens Zwitserse achtbaanbouwer Giovanola, die later ook de constructie deed van de tempel van de Pagode.
Tijdens de graafwerkzaamheden stuitte men op botten en iets dat op een schedel leek. Omdat er misschien wel sprake was van menselijke resten, werd de politie erbij gehaald. Marc Taminiau vroeg de adjudant of hij dacht dat dit inderdaad het geval was. Deze vroeg hem op zijn beurt: "Wanneer wilt u dat de attractie klaar is?", "Met Pasen natuurlijk," zei Taminiau. "In dat geval is het een dooie hond," zei de politieman daarop.[5]
Niet alleen de layout van de baan was uniek aan de Bob, ook de oorspronkelijke voertuigen waren anders dan bij andere bobsleeën van Intamin. Naast zwenkbare wieltjes aan de voorkant kende de Efteling-variant ook zwenkwieltjes aan de achterzijde.[3]
De opening
De Bob opende op 27 maart 1985 voor de pers. Een team van Europese bobsleeërs maakte die dag het eerste ritje.[6] Het publiek kon de attractie bezoeken vanaf 4 april, de openingsdag van de Efteling dat jaar. In de folder van dat jaar werd de attractie aangeprezen met de slogan "Kom wintersporten in de zomer", waarbij de nadruk kwam te liggen op het feit dat het attractietype gebaseerd is op een wintersport. Dat was ook te merken aan de aankleding van de bobsledes zelf en de bebording in en om de attractie. Links van de ingang van de attractie stond met grote turquoise-met-oranje letters Bob te lezen.
De Bob op de folder van 1985
De Bob in 1985: Links is de oude wachtrij zichtbaar, op de achtergrond het station
De lift in 1985
De baan links naast de uitgang
Drukte bij de Bob in de jaren tachtig
Latere aanpassingen
1985-1995
Twee jaar later, in 1987, werd naastgelegen cafetaria De Steenbok geopend, aansluitend bij het thema van de attractie. De uitgang van de Bob kwam nu uit op het terras van het horecapunt. Op de foto rechts is de situatie voor de komst van de Steenbok te zien.
Het goed laten binnenkomen van de bobs in de vier remvlakken op de baan was nog een hele klus. In de beginjaren kwam je met een grote klap terecht in de remblokken. Daarom werden avonden door de Technische Dienst besteed om geleiderails voor de remsecties los te slijpen en opnieuw te lassen aan de baan om de bobs met zo min mogelijk schokken goed in deze remsecties te krijgen.[3]
1996-2004
Halverwege de jaren negentig dreigde er een droevig lot voor de Bob. In combinatie met de Python en de Stoomtrein bleek de Bob tot aan de parkgrenzen dusdanig veel herrie te produceren dat normen overschreden werden. Het intieme Sprookjesbos had daar veel last van en tijdens avondopenstellingen zou de attractie niet meer kunnen draaien. De Efteling besloot zich van de attractie te gaan ontdoen: de Bob zou moeten worden verkocht. Er werd een koper gevonden in Engeland; de transactie ketste alleen af op de hoge kosten van demontage en transport.
Hoofd Technische Dienst Lex Lemmens trok zich het lot van de attractie zeer aan, en dacht met andere wieltjes veel geluid te kunnen reduceren. Er werd contact gezocht met bandenfabrikanten Pirelli, Goodyear en Michelin. Michelin wilde wel meewerken maar twijfelde aan de hitteontwikkeling die in hun uit verschillende lagen gevulkaniseerd rubber te produceren massieve bandjes zou kunnen ontstaan. Lemmens durfde het wel aan, omdat de bobs steeds maar heel kort rijden, en dan kunnen afkoelen in het station en op de lift. Het bleek een goede gok. Michelin België zou voortaan de (snel slijtende) speciale rubberen wieltjes voor de bobsledes maken. De geluidsreductie was enorm en meer dan voldoende om binnen alle normen te blijven.[7] Er werd ook nog geëxperimenteerd met de samenstelling van de lagen van het gevulkaniseerde rubber van de nieuwe wieltjes. Lemmens vertelt in een interview met Eftelist in 2008:[8]
De bobs gleden eerst alle kanten op en daarom hebben we een procedé toegepast waarbij hele kleine steentjes in de bandjes werden meegegoten. Zodra de steentjes eruit liepen ontstonden er een soort kleine zuignapjes, waardoor de bandjes zich een beetje vastzogen aan de gladde wand. De slijtage is natuurlijk wat hoger en de baan ziet er na het seizoen hartstikke zwart uit, maar bij geluidsmetingen bleek hij ruim tien decibel stiller! Ik ben blij dat de Bob daardoor kon blijven.
Dankzij deze aanpassing kon de Bob in de Efteling blijven. Vanaf 1996 werden de nylon wielen definitief vervangen door de rubberen variant.
Er waren ooit plannen om de baan van de Bob permanent nat te houden, omdat de attractie bij regen het 'leukst' is volgens Lemmens, maar dit plan is nooit uitgevoerd.[8] Sterker nog: sinds een remincident in augustus 2017 sloot de Bob altijd tijdens regen.
In 1998 werd de wachtrij aangepast. De oorspronkelijke wachtrij liep door het bos van de Bob, maar in de nieuwe opstelling loopt de rij parallel aan de achterzijde van het stationsgebouw. De rij werd tevens verbreed, geheel overdekt en voorzien van televisies waarop reclames van de Efteling en haar Partners in Kwaliteit te zien waren.
In 2000 kreeg de Bob een geheel nieuwe computerbesturing en werd de wachtrij in het station aangepast.
2005-2011
In 2005 werden de bobs vervangen door geheel nieuwe exemplaren, waarbij de sleeërs niet achter elkaar maar naast elkaar gezeten zijn. Eén van deze nieuwe modellen werd al in 2004 getest. De nieuwe bobs hebben een minder sportief uiterlijk en een meer robuuste, slee-achtige houtlook. Ze werden in eigen huis ontwikkeld, op basis van een visueel ontwerp van Karel Willemen en een constructieve uitwerking door René Berk. De oude bobsleeën werden verkocht aan Six Flags Over Texas voor de gelijkwaardige baan La Vibora, waar ze tot de sluiting daarvan in 2024 gebruikt zijn.
In 2009 doken de eerste geruchten op dat de Efteling wederom twijfels had over de toekomst van de baan. Het uiteindelijke besluit om de Pegasus dat jaar te slopen zou een close call zijn geweest voor de Bob.
2012-2019
In mei 2012 werd de huisstijl van de Bob aangepast, wat de geruchten over aanstaande sluiting weer even verstomde. De turquoise-met-oranje bebording in vier talen alsmede het grote BOB-logo links naast de ingang verdwenen; hiervoor in de plaats kwamen borden met blauwtinten en pictogrammen. Rond de ingang werden dezelfde tierelantijnen aangebracht die al sinds 1985 onder de ramen van het station te vinden waren. Dit alles om de attractie, na de invoering van de nieuwe bobs in 2005 en de verbouwing van het naastgelegen horecapunt De Steenbok enkele weken eerder, meer in de stijl te brengen van het oorspronkelijke thema zoals dat door Ton van de Ven ontworpen werd, in plaats van het inmiddels wat fletse wintersport-uiterlijk waarmee de attractie in het openingsjaar nog gepromoot werd.
Per 1 juli 2013 werd de Bob uitgebreid met een Single riders-wachtrij, de allereerste in het park, en werden plaatsen op het perron aangewezen door een medewerker. Dit om het leed van de notoir lage capaciteit en daardoor lange wachtrijen bij de attractie wat te verzachten.
In mei 2017 werden de halfronde ramen van het station afgeplakt met folie met kruldecoraties; deze maatregel maakte deel uit van een reeks aanpassingen in het park om het comfort voor medewerkers te verhogen.
Sluiting
Sinds augustus 2017 werd de Bob direct gesloten als het gaat regenen. Dit om botsingen te voorkomen, omdat de remmen niet goed werkten bij een natte baan. In 2018 kampte de Bob met langdurige technische storingen aan de lifthill. Op 9 oktober van dat jaar kondigde de Efteling aan de baan gerepareerd te hebben zodat die op 11 oktober weer kon openen, maar dat voor langere termijn een andere oplossing nodig was. Dit soort banen wordt niet meer geleverd, dus men moest op zoek naar een andere invulling. De Bob draaide nog tot en met 1 september 2019, waarna de sloop begon en hij werd vervangen door de nieuwe dubbele kinderachtbaan Max & Moritz, te openen in voorjaar 2020. Het Zwitserse thema bleef en ook het stationsgebouw werd hergebruikt.
De Efteling besteedde flink aandacht aan het afscheid van de attractie. Typetje Jürgen Freilich kwam met een afscheidslied getiteld BOB. Op 17 juli bood 'Fons Jurgens' één van de Bobs aan op Marktplaats, evenals een set Tiroler hoedjes en een elandhoofd. De Tiroler-hoedjes werden in de jaren tachtig door de allereerste medewerkers van de Bob gedragen. De eland hing jarenlang in het kantoor van Jurgens. De opbrengst van deze objecten ging naar Villa Pardoes.
Er werden tijdens de laatste weken t-shirts verkocht met het Bob-logo zoals dat tot 2012 gebruikt werd en het onderschrift "1985-2019"; ze waren te koop bij Efteldingen en vanuit een fietskar bij de attractie. Ook kwam er een pin uit met vergelijkbaar ontwerp. Deze pin, met een oplage van duizend stuks en tegen een prijs van vijf euro, was binnen drie kwartier uitverkocht. Hierdoor kwam er veel kritiek op de wijze van pinverkoop binnen het park (zeker bij populaire en gelimiteerde pins) die zelfs buitenlandse pers gehaald heeft. Bij de opening van Max & Moritz bracht de Efteling een pinset met meerdere speldjes uit; enkel in combinatie met deze set kon men dan ook een heruitgave van de begeerde Bob-pin kopen. Deze pins moesten online gereserveerd worden. Door deze gekoppelde reserveringsverkoop kwamen toch nog heel wat Bob-pins bij eerder teleurgestelde fans terecht. Voor zover bekend is de afscheidsmerchandise uit 2019 de eerste keer dat er souvenirs gelinkt aan de Bob verkocht werden.
Bomenkap richting sluiting
Meer uitzicht op de baan dan ooit in augustus 2019
De graafmachines staan klaar op 31 augustus
Op de laatste dag, 1 september, waren er allerlei extra feestelijkheden: er werden papieren Bob-vlaggetjes uitgedeeld, de wachtrij was versierd met vaantjes en vlaggen (Zwitsers en Bobs), en er werd een speciale gelimiteerde sluitings-pin verkocht. Medewerkers droegen een button met daarop het logo, openings- en sluitingsdatum en "DAG MOOIE BOB!" in vier talen. Deze button werd even gratis uitgedeeld aan pinverzamelaars die geen pin konden bemachtigen. In de wachtrij werd de normale muziek regelmatig afgewisseld met het afscheidslied. Jürgen Freilich zorgde voor muziek en bracht zijn afscheidslied ten gehore. De wachtrij was tot 20.01 uur geopend en iedereen kon gewoon aansluiten. Nadat deze was weggewerkt, werd de allerlaatste rit gemaakt door het personeel dat dagelijks bij de attractie werkte.
Promotie
De Bob heeft beduidend minder promotie-aandacht gekregen dan andere (nieuwe) Efteling-attracties. In de televisie-commercial voor 1985 lag de focus niet op de nieuwe aanwinst, hoewel de attractie wel getoond wordt aan het einde met beelden van de bobslee in Six Flags Magic Mountain die een jaar eerder door Intamin gebouwd werd. De radio-commercial stond wel volledig in het teken van de Bob.
In tegenstelling tot de promotiecampagne voor de Python, toen men consequent vergelijkbare achtbanen inzette als foto- en filmmateriaal, koos men bij de Bob voor een retro-illustratie van de Bobbaan die op drukwerk van dat jaar werd ingezet. In publicaties en reclames daarna kwamen we de baan zelden tegen en ook als merchandise was de attractie geen geliefd onderwerp. De attractie stond pas in 1990, vijf jaar na de opening, in het fotoboekje.
Entertainment
Rondom de Bob hebben in de loop der jaren verschillende acts plaatsgevonden in Tiroler kledij. In de beginjaren kende de attractie eigen wachtrijentertainment in de vorm van Tiroler orkestjes. Later werd het entertainment verhuist naar het plein voor het stationsgebouw zoals Die Efteling Steinbock Kapelle, een Tiroler-versie van De Enige Echte Efteling Fanfare in 2002. Van 2007 tot en met de sluiting in 2019 werd het entertainment compleet verzorgd door Jürgen Freilich.
- Entertainment
Tiroler Trio in 1988
Die Efteling Steinbock Kapelle in 2002
Freilichs Familien Fest in 2016
Wetenswaardigheden
- Lex Lemmens heeft de attractie ooit staand gedaan. “Helemaal veilig, maar absoluut niet voor het publiek.”[3]
- Andere naamsuggesties voor deze attractie waren: Olympic Bob, Swiss Bob, Tijger Bob, Turbo Bob, Silver Fox en IJsvogel.[6]
- Phantasialand had al in de jaren zeventig plannen voor een Bobbaan. Het plan heeft op verschillende parkplattegronden gestaan, waaronder een Intamin-bob aangekondigd voor seizoen 1986. De attractie werd alsnog geschrapt omdat zowel de Efteling als Europa-Park in 1985 elk een bobbaan hadden geopend.[9]
- ↑ Team Looopings: Ritje gaat ongeveer... (9 maart 2020)
- ↑ 2,0 2,1 Henk vanden Diepstraten: De Efteling/Kroniek van een Sprookje. Baarn: Tirion (2002), p. 136
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Interview Kleine Boodschap met Lex Lemmens op 1 september 2019
- ↑ Technische plattegrond van het park, 1980 - 1981
- ↑ Marc Taminiau: Op weg naar Ooit. Uitgeverij De Toerist (1998), p. 222-223
- ↑ 6,0 6,1 Aflevering uit YouTube-serie De Magische Klok
- ↑ Podcast Kleine Boodschap: Aflevering 220: In gesprek met Lex Lemmens, deel 1 (14 juni 2021)
- ↑ 8,0 8,1 Eftelist: Lex Lemmens: Over dertig jaar toewijding en vakmanschap (2008)
- ↑ CoasterPedia: Bobbahn (Phantasialand) (2022)