Decoratie en Vormgeving is binnen de Efteling verantwoordelijk is voor het vervaardigen van figuren, decorstukken en anderszins decoratieve objecten. De afdeling is tevens verantwoordelijk voor het onderhoud hieraan, bijvoorbeeld aan maskers, beeldjes en decoratieve schilderingen. De afdeling heeft haar thuis in het Gildehuis en telt anno 2024 zo'n dertien vaste krachten. Vanaf 2024 wordt regelmatig de naam Thematisering gebruikt om de afdeling aan te duiden.
Inhoud
Werkzaamheden
Het werk op de afdeling valt op hoofdlijnen uiteen in 'vormgeving' en 'decoratie'.
Vormgeving
Een vormgever maakt driedimensionale vormen en decor-objecten, bijvoorbeeld uit klei, spuitbeton of kunststof. Binnen de Efteling gaat het om zowel het onderhouden van het bestaande als het uitvoeren van nieuwe ontwerpen. Muren worden voorzien van stucwerk waar textuur of rotsblok in wordt ‘gekrabt’, animatronics krijgen ledematen en gebouwen worden aangekleed met ornamenten en pironnen. Er wordt gewerkt op allerlei mogelijke manieren: van boetseren uit klei tot shapen uit blokken schuim of de inzet van computergestuurde CNC-frezen en moderne 3D-printers. In veel gevallen wordt een model gemaakt dat daarna wordt afgemald; de mallen worden gebruikt om de definitieve producten (in vrijwel onbeperkte hoeveelheid) te kunnen maken. Vormgevers zijn ook (mede-)verantwoordelijk voor het plaatsen en inrichten van een attractie, horeca of wachtrij (‘hufterproof’ natuurlijk) met speciaal vervaardigde decorstukken maar ook veel door de afdeling ingekochte rekwisieten.
Decoratie
Een decorateur is verantwoordelijk voor het met verf, bladgoud of andere materialen aanbrengen van decoraties; bijvoorbeeld om een door een vormgever gemaakt object af te werken, of direct op een muur om deze in te schaduwen. Het gaat om zowel het onderhouden en conserveren van bestaand decoratiewerk als het uitvoeren van nieuwe ontwerpen. Gevelborden worden handgeschilderd, lijsten worden voorzien van geprinte menukaarten, animatronics krijgen kleur en uitdrukking, op windwijzers wordt een laagje bladgoud aangebracht en veel decorstukken worden 'oud' en karakteristiek van een flinke laag patina.
Er wordt gewerkt met fijne penselen, grote kwasten, airbrushes, verfspuiten in een forse spuitcabine, met bladgoud-vellen of met folies en bestickering, met olieverf, eenvoudige muurvaste lak uit de eigen mengmachine, beitsen, primers en vernissen tot aan twee componentenverf voor decor dat heel slijtvast moet zijn.
Daarnaast de decorateurs er ook nog de reguliere schilders, die het strakkere en minder decoratieve schilderwerk aanbrengen; deze zijn ondergebracht bij een andere afdeling.
Eigen inbreng en onderhoud
Binnen de werkplaats hebben de meeste vormgevers en decorateurs hun eigen specialiteit en kunde. Afhankelijk van het project en de ontwerper wordt er gewerkt vanaf de oorspronkelijke ontwerpen of archieffoto's (onderhoud), of middels gedetailleerde tekeningen of grove schetsen aangevuld met referentiefoto's bij nieuwe projecten. In het laatste geval is de mate van vrijheid in het uitvoeren het grootst, al blijft het altijd een samenspel met de ontwerper.[1] Meer eigen inbreng is er bij de invulling van rekwisieten, waarbij vaak een aantal elementen al van te voren is vastgesteld, maar hiernaast veel vulling bijgezocht moet worden. Vormgever Patrick van den Nieuwenhuizen vertelt hierover:
Wat dan wat ik dan leuk vind met die objecten is om ze te ver-Eftelingsen, met een Eftelings kleurtje, wat ingepoetst of om er een Eftelings sjabloon op te zetten. Waardoor het de echte mensenwereld-look er vanaf gaat en het past binnen de stijl van de attractie. Dat was bij Symbolica bijvoorbeeld een grote uitdaging, omdat daar alle Symbolicaans moest zijn. Bijvoorbeeld in het Observatorium staan allerlei instrumenten die je nergens kunt kopen. Daarvoor ben ik kandelaars, plastic bollen en metertjes uit andere objecten allemaal samen gaan voegen om toch die specifieke objecten te kunnen maken. In het Fantasie Depot, daar ga je denken van wat, wat zou je hier nou tegen kunnen komen? Misschien objecten die van reizen mee terug zijn genomen. Dus dan vind je op een rommelmarkt een een Afrikaans beeld en dan ga je dat toch even aanpassen met wat op met wat ornamentjes erop, zodat het ook een object uit een andere cultuur op Symbolica geweest kan zijn.[1]
Waar de focus van andere uitvoerende afdelingen van het Gildehuis voornamelijk ligt bij onderhoud, en nieuwe projecten vaak door externe partijen worden uitgevoerd, voeren ze bij decoratie & vormgeving beide uit. Bij onderhoud wordt veelal gewerkt volgens de onderhoudskalender. Bij vroegtijdige slijtage wordt de oorzaak gezocht en verbeteringen gemaakt in materiaalkeuze of het verfsysteem om bijvoorbeeld buitenfiguren weer minimaal 7 tot 10 jaar mee te laten gaan. Ook worden in overleg objecten visueel verbeterd en is er regelmatig contact met het archief om te kijken of objecten dichter bij hun oorspronkelijke ontwerp of intentie kunnen komen.[1]
In sommige gevallen is er ook ruimte om figuren helemaal opnieuw en verbeterd vorm te geven, omdat er eerder niet de kunde, tijd of budget was om het oorspronkelijk goed te kunnen doen. Voorbeelden zijn onder andere de nieuwe maskers van Fata Morgana in 2010, het masker van de Trollenkoning in 2013 of de nieuwe herauten in 2012. In sommige gevallen worden er geheel op eigen initiatief van de afdeling zaken toegevoegd aan attracties; hier ontstaat ruimte voor als een project weinig tegenvallers had en er daarom tijd of geld 'over' is. Een voorbeeld hiervan zijn de 11 miniatuurversies van Eftelingfiguren in het Diorama in 2007.[1]
Externe partijen en samenwerkingen
Afhankelijk van de geplande doorlooptijd en de bezetting van de afdeling, al dan niet in combinatie met het budget, kan besloten worden om decorstukken of elementen bij externe leveranciers te laten produceren.[1] De meer specialistische en/of visueel belangrijke elementen probeert men zoveel mogelijk binnen de eigen afdelingen uit te laten voeren om de eigen ervaring en de Eftelingstijl over te brengen. De vorm is daarbij het belangrijkst, omdat het getrouw reproduceren ook gemakkelijk door externe partijen gedaan kan worden. In sommige gevallen, bijvoorbeeld de monstervis van Pinokkio, wordt zelf het schaalmodel gmaakt, dat daarna in groot formaat extern kan worden uitgevoerd.
Een groot deel van het (productie-)werk vindt plaats in de werkplaats, maar voor bijvoorbeeld onderhoudswerkzaamheden of het vormgeven van grote elementen als een gevel/rots-partij of fors figuur is men gebonden aan uitvoering op locatie in het park. Er wordt nauw samengewerkt met de ontwerpers en de engineers die het ontwerp technisch hebben uitgewerkt. In veel gevallen, wanneer het bijvoorbeeld om een bewegend decorstuk of animatronic gaat, is er ook nauw contact met de WOD of in het geval van aanwezigheid van kostuums met het Kostuumatelier.
Personeel
In 2024 bestaat de afdeling uit 13 vaste krachten: 5 vormgevers, 5 decorateurs, 2 werkvoorbereiders en een teamlead. De afdeling maakt veel gebruik van een wisselend aantal freelancers en stagiaires, afhankelijk van de omvang van nieuwe projecten en regulier onderhoud.
De afdeling valt (net als ook het Kostuumatelier) onder verantwoordelijkheid van de overkoepelende ontwerpafdeling 'Ontwerp & Beleving' onder leiding van Sander de Bruijn.
Werkplaats
Voor meer informatie over het Gildehuis, zie Gildehuis.
Het is lastig om iets van de werkplaatsen te zien vanuit het park of de openbare weg. De werkplaatsen zijn gesitueerd aan de Europalaan-zijde van het Gildehuis, aan de dienstweg die van de meldkamer naar de achterzijde van het Raveleijnkantoor loopt. Net als in de andere werkplaatsen van het Gildehuis is het officieel niet toegestaan beeldopnames te maken in de werkplaatsen.
- Tegenwoordige werkplaatsen
Werkplaats vormgeving, 2017
Werkplaats vormgeving, 2024
Centrale hal ter hoogte van vormgeving, 2019
Werkplaats decoratie, 2001
Werkplaats decoratie, 2020
Werkplaats decoratie, 2024
Geschiedenis
Jaren vijftig
Al sinds het ontstaan van de Efteling worden er figuren en objecten in huis gemaakt en afgewerkt, alhoewel er zowel toen als nu ook veel (thema)objecten kant en klaar ingekocht worden.
In de beginjaren maakt de Efteling vooral gebruik van extern ingehuurde vormgevers uit het netwerk van Peter Reijnders. Ook maakte men regelmatig gebruik van standaard ingekochte en daarna aangepaste figuren, zoals de eerste Doornroosje en Sneeuwwitje die werden aangepast door het hele gezin Reijnders. Eftelings eerste vormgevers zijn onder andere Jan van Eijl uit Eindhoven, verantwoordelijk voor o.a. Ezeltje Strek Je en Langnek, beeldhouwer Leo Jungblut voor Kleine Boodschap en Sneeuwwitje en Piet van Rijn uit Eindhoven met het eerste beeld van Roodkapje en de spoorwegbediende van het Kinderspoor.
Henk Potters uit Tilburg was van 1952 tot 1957 bij de Efteling dienst als decorateur van figuren, muurschilderingen en souvenirs. Hij werd daarbij geassisteerd door poppenspeler Sjel de Vries. Harrie Corvers deed, naast Anton Pieck, grafisch werk als het maken van de plattegronden, maar ook kalligrafische bebording in het park. Later werd Gerrit Smits decorateur en verantwoordelijk voor de kalligrafie. In deze jaren was de werkplaats in een kleine loods achter de Sprekende plattegrond.
1952, Heraut staat in een werkplaats
1952, Eftelingfiguren in Jungbluts atelier in Bilthoven
1954, Henk Potters schildert De Stenen Kip
1958, Pieck geeft feedback op de half geboetseerde Fakir
Jaren zestig
Eftelings eerste langdurige eigen vormgever is Henk Smulders, die na het succesvol modelleren van de Kinderbad-olifant in 1961 in vaste dienst werd gevraagd. Met hem kwam ook Jo van Bokhoven op de afdeling te werken als assistent bij allerhande vormgevingsklussen. In 1963 komt Sjef van Puijenbroek in dienst, aanvankelijk als decorateur maar later ook voorman van de afdeling. Theo Hochwald komt daarna (vanuit een functie in het park) assisteren bij de decorateurs. De afdeling draagt de naam ‘Ontwerp & Ontwikkeling’, waarbij zowel het ontwerp als de realisatie worden ondergebracht onder één leidinggevende: de in 1965 aangenomen Ton van de Ven, die hierover vertelt:
Wij zaten toen in een stoffige werkplaats achter de Stoomcarrousel. Daar was het altijd een enorme troep, waar uit baldadigheid het gips regelmatig om je oren vloog. Een van de eerste dingen die ik deed, was dan ook een groot stuk plastic rond mijn werkplaats hangen, zodat mijn tekeningen enigszins beschermd werden. Er werd ook heel serieus gewerkt, want wat af moest, moest af.[2]
De Indische Waterlelies in deze periode een ongekend groot project waarbij veel figuren, decorstukken en andere vormgevingsfacetten in korte tijd bij elkaar gebracht moesten worden. Twee jaar lang kwam Harrie Corvers de afdeling versterken. Ook wordt Reinier Mieris aangetrokken als decorateur en schilder. Vanaf de jaren zestig is de werkplaats te vinden bij de andere technische werkplaatsen achter de huidige Smulpaap.
Nu ook steeds meer grotere decoratieve taferelen en sprookjes werden toegevoegd aan het park groeit de afdeling sneller. Eind jaren zestig werd Peter van Ostade aangenomen, aanvankelijk als decorateur maar eind jaren zeventig al meer als coördinerende schakel tussen de vormgevers, ontwerpafdeling en geluid en beweging.
1965, Anton Pieck (r) bezoekt de vormgeverswerkplaats, waar Ton van de Ven (l) de scepter zwaait
1965, Henk Smulders met een tempelwachter
Onbekend, vormgever werkt aan diverse beelden
Jaren zeventig
Begin jaren zeventig hoorden Jan Verhoeven en Ton van de Ven over een vakkundige vormgever van de etalages van warenhuis Vroom en Dreesmann: Joop de Bont werd vanaf 1971 toegevoegd aan de vaste club vormgevers. Zijn werk, geordend en secuur, heeft een opvallend verfijnde vormgeving en hij is jarenlang één van de betere modelleurs van de afdeling.
Dit in contrast met Henk Smulders die van de grote gebaren, theatrale figuren en provisorische technische oplossingen is. Een minder uitgesproken vormgever, Orhan Otay wordt aangenomen voor allerhande vormgevingsklussen en reparaties.
Met de ontwikkeling van het Spookslot wordt Henny Knoet aan de vormgevers toegevoegd. Net als Peter van Ostade heeft hij ook de ambitie om naar de ontwerpers over te stappen, wat hem al na enkele jaren lukt. Pierre van Wanrooy komt in dienst als vormgever. Ondanks dat Van de Ven en Pieck de enige officiële ontwerpers zijn zit de vormgevingsafdeling, nog steeds 'Ontwerp & Ontwikkeling', zeer dicht op de ontwerpers, zodat zeer schetsmatige ontwerpen en referenties toch tot een goed eindproduct te komen.
1970, Gerrit Smits schildert het Diorama
1972, Gerrit Smits schildert Kapitein Gijs
Jaren zeventig, Theo Hochwald, Gerrit Smits en Sjef van Puijenbroek in het atelier
1975, Joop de Bont, Peter van Ostade, Sint Nicolaas, Henk Smulders in de werkplaats
1977, Vormgeverswerkplaats met Henny Knoet en Henk Smulders
1977, Spookslot - sommige decors moeten op locatie ontstaan
Jaren tachtig
Jos Brinkhof wordt aangesteld als chef van de vormgevers (6 vaste krachten), Gerrit Smits en later ook Sjef van Puijenbroek zijn de leidinggevenden van de decorateurs en schilders (8 vaste krachten).[3] Afgekort wordt de afdeling 'V.S.D.' genoemd. Na een stagejaar komt Peter Koppelmans vanaf 1983 in dienst bij de decorateurs, voor korte tijd samen met zijn zus Karin Koppelmans[4] die na enkele jaren de overstap maakt naar directiesecretaresse en medewerker communicatie. Hochwald gaat in 1983 met pensioen maar blijft sporadisch betrokken bij ontwikkelingen tot aan de opening van Fata Morgana.
De attractie Carnaval Festival die opende in 1984 werd geheel extern vormgegeven zonder bemoeienis van de Efteling, onder leiding van Bert Outmaijer voor Geesink Studio's.
Hans Pulles versterkt de afdeling vanaf 1984, waarbij hij zich in korte tijd ontwikkelt tot verfijnde vormgever en één van de betere modelleurs van de afdeling. Decorateur Marco Gerrits loopt stage en komt in vaste dienst als decorateur op de afdeling en blijft tot aan zijn vroegtijdig overlijden in 2019 een constante factor. Een paar jaar later komt vormgever Adriaan Derksen[5] in dienst, die samen met vormgever Gido Hommes het team ondersteunt bij de bouw van Fata Morgana. Vanaf 1988 komt Karel Willemen, die ook eerder stage liep bij de vormgevers, in vaste dienst. Henk Harting is vanaf dat jaar met grote regelmaat in de werkplaats te vinden als freelance vormgever.
Het zijn de laatste jaren waarin nog regelmatig spontaan onderhoud gedaan door met zoekende blik door het park te fietsen[1] en er nog niet specifiek wordt begroot alvorens men met een project start. De creativiteit stuurde het proces en wat het kostte dat bleek pas aan het eind, totdat projectleider Erik van den Brand eind jaren tachtig gevraagd werd strakkere begrotingen en tijdsplanningen te maken.[6] Door de omvang die het park met al haar grote, decor-technsch onderhoudsintensieve attracties kreeg moest er ook strakker gewerkt worden met onderhoudsplanningen. Deze werden tien jaar later noodzakelijk nog veel strakker toen men de wintersluiting inruilde voor de Winter Efteling en weer later voor de jaarrond opening.
1982, een 'schoon' atelier achterin de werkplaats voor Joop de Bont voor de ontwikkeling van een animatronic
1983, Carnaval Festival wordt grotendeels in de werkplaats van Bert Outmaijer gebouwd
1984, Henk Smulders modelleert het Sprookjesbosbord
1986, Hans Pulles werkt in de Waterorgelfoyer aan de Kantelkamer
1985, Hans Pulles en Joop de Bont werkende aan Fata Morgana
1987, Vormgeverswerkplaats met Orhan Otay (l) en Gido Hommes
Jaren negentig
Begin jaren negentig nemen zowel De Bont, Smulders, Otay en later ook Smits afscheid van het park. Peter Koppelmans promoveert tot chef van de vormgevers. Vormgever Jannelies Raaijmakers-Vermeulen wordt vanaf de bouw van het Volk van Laaf regelmatig gevraagd als freelancer en Joop van den Heuvel vanaf de bouw van Droomvlucht. Frank Schooleman werkt van 1991 tot 1995[7] als vaste vormgever en keert zo’n twintig jaar later terug als teamleider van de afdeling. Vanaf 1993 wordt Aart Waltman vanuit het park, aanvankelijk alleen in de winterperiode, ingezet voor allerhande vormgeversklussen.[7] Hij is een van de eersten die zich actief inzet voor het behoud van rekwisieten en zet vanaf 1996 officieel het rekwisietenmagazijn op. Ook Ruud Jacobs en Charlotte Claasen[7] worden midden jaren negentig vaak terugkerende freelancers op de afdeling en blijven tientallen jaren voor de Efteling actief. In de jaren negentig worden de schilders ondergebracht bij de bouwdienst-afdeling en niet langer bij de vormgevers en decorateurs. Geheel nieuwe, grote en modern uitgeruste eigen werkplaatsen voor zowel de vormgevers als de decorateurs komen in het in 1997 geopende Gildehuis.
1991, Hans Pulles werkt aan een faun
1991, groot aantal vormgevers werkt aan Droomvlucht
1991, Jos Brinkhof en Hans Pulles met diverse beelden
1991, werkplaats vormgeving door het raam heen gefotografeerd
1991, werkplaats decorateurs tijdens de bouw van Droomvlucht
1991, bij gebrek aan ruimte wordt de Waterorgelzaal ingezet als atelier
1991, Aart Waltman werkt aan een Elfenfiguur
1997, bouwen aan de Twinkel in Utrecht
1997, airbrushen van Klein Duimpje en de Reus
2000 - 2010
Op verzoek van onderhoudsmanager Cees Sprangers wordt in 2001 Martin Simons aangetrokken, de eerste drie maanden als vormgever en daarna wordt hij de opvolger van Peter Koppelmans,[1] die de overstap maakt naar ontwerpcoördinator. Diego Terroba wordt vanaf 2003 regelmatig ingehuurd als vormgever en decorateur en in 2004 komen zowel Pim-Martijn Sanders[7] als Patrick van den Nieuwenhuizen[7] in vaste dienst als vormgevers. Laatstgenoemde ontwikkelt zich in enkele jaren tot specialistisch vormgever van allerhande koppen en figuren,[1] dat eerder bij Hans Pulles lag. Later wordt Van den Nieuwenhuizen ook onderdeel van de Erfgoed-werkgroep. Sanders maakt een overstap naar de ontwerpafdeling.
Per 2004 wordt de repro/sign-afdeling van de decorateurs bemensd door Rob Housen.[7] Waar tot in de jaren negentig nog veel werd gewerkt met plak en wrijf-letters wordt er steeds meer geprint en geplot en wordt een groot deel van het DTP-werk voor park-uitingen hier ondergebracht. In 2007 worden vormgevers Paul Lubbers[7] en Ron van Iersel aangetrokken. Een jaar later versterkt Solaika Noordzij[7] het team. Richard van Hassel wordt in 2009 teamleider van de afdeling na een jaar werkvoorbereider van de afdeling te zijn geweest.[7]
2001, stagiair schildert het pierrotfiguur
2003, decorwanden van het Meisje met de Zwavelstokjes in aanbouw
2005, Van den Nieuwenhuizen boetseert DVH
2005, Boegbeeld voor DVH wordt behandeld
2006, Loeki de Leeuw zojuist afgewerkt
2008, Paul Lubbers en Stefan Thelen werken aan het kasteel van Assepoester
2009, Hans Pulles werkt aan Joris en de Draak
2010, Sprookjesboom wordt op locatie afgewerkt
2010 tot heden
In 2015 wordt de extern aangetrokken vormgever Marc van de Kam interim-teamleider en Van Hassel wordt weer werkvoorbereider. Pim-Martijn Sanders, in in 2012 was vertrokken naar Europa-Park en Jora Vision, keert in 2016 weer terug bij de Efteling, als coördinator van de decorateurs. Frank Schooleman wordt weer teamleider van de afdeling; hij stapt na twee jaar over naar de engineering-afdeling waarna Marc van de Kam per 2019 opnieuw teamleider wordt.
In de opvolgende jaren nemen diverse mensen afscheid van het park en worden verschillende nieuwe decorateurs en vormgevers aangetrokken.
Sinds 2024 valt Decoratie & Vormgeving niet langer onder de uitvoerende afdelingen van het park zoals andere technische teams, maar ressorteert het onder de brede afdeling ‘Ontwerp & Beleving’.
2011, een aantal taarten voor Polles Keuken staan gereed
2015, Van den Nieuwenhuizen boetseert Pinokkio
2015, Marco Gerrits voorziet goud op de letters voor het Huis van de Vijf Zintuigen
2016, Dre Smulders en Charlotte Claessen decoreren de Vermolenmolen
2020, Solaika Noordzij decoreert van de bebording van Max en Moritz
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Kleine Boodschap (podcast) nr 294: Thematisering in de Efteling met Martin en Patrick
- ↑ Henk vanden Diepstraten: De Efteling/Kroniek van een Sprookje. Baarn: Tirion (2002), p. 155/156
- ↑ Bram van Binnendijk: Herinneringen aan Theo Hochwald (2022), p. 161, briefkaart ondertekend door alle leden afdeling VSD
- ↑ De Vijf Zintuigen: 'Fata Morgana; Making of De Verboden Stad', 2021
- ↑ Mailwisseling familie Adriaan Derksen, 31-12-2023
- ↑ Kleine Boodschap (podcast) nr 137: In gesprek met Erik van den Brand
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 7,8 Openbaar Linkedin-profiel van betreffende persoon, geraadpleegd 2024