De Gekroonde Eend is een kleine attractie op het Anton Pieckplein. Ze bestaat uit een automaat waar bezoekers na inworp van een euro een eend zien kwaken, om na enkele seconden een ei met een verrassing te krijgen. De attractie werd in 1960 naar ontwerp van Anton Pieck geplaatst in de Speeltuin als De Betoverde Eend, in eerste instantie tegenover de klimtoren (ongeveer waar nu Lot's Kraamhuys staat). Sinds de bouw van het Lavenlaar in 1989 is de eend tegenover het Efteling Museum, rechts naast Zwaan Kleef Aan te vinden.
Hoewel niet gebaseerd op een bestaand sprookje, zijn er in de loop der jaren wel verschillende sprookjes voor geschreven door Truus Sparla, Herman Broekhuizen en Ad Grooten. Die laatste schreef het meest recente verhaal, over een eend die een klein koninkrijk helpt te verlossen van een reus en als dank tot koning van het land wordt gekroond.
Omschrijving
Tegen een aangesmeerd muurtje met enkele ornamentele decoraties staat een kasteelachtig vormgegeven behuizing met twee kleine arkeltorentjes met gouden windvanen op de spitsen en een leistenen dak met verguld sierhekje. Achter een groot raam is een eend te zien met een gouden kroon op haar kop. Opvallend genoeg zien we haar slapend op haar nest van takjes en modder, terwijl dat op een uitgebreid met ridderfiguren en gotische driepasbogen gedecoreerd podium ligt dat wel een reliquiarium lijkt. Zij is omgeven is door een koningsblauwe achtergrond met hierop aangebracht goudkleurige fleurs-de-lis-ornamenten en aan weerszijden een lange kaars.
Onder het raam is de muntinworp waar één euro in moet. Wie dat doet, ziet dat de kaarsen gaan branden, de eend haar ogen opent en al kwakend haar nek uitsteekt en deze iets draait. Na enkele tellen sluit ze weer haar ogen en trekt haar nek in; de kaarsen doven. In het vangbakje onder het raam valt een plastic ei gevuld met een kleine verrassing.
Geschiedenis
Ontwerp en ontwikkeling
De Stenen Kip, geopend in 1955, bleek erg succesvol, en dit succes lijkt de directe aanleiding voor een variant: de Gekroonde Eend. Het ontwerp van Pieck voor de Eend is dan ook sterk op de Kip gebaseerd. Ook hier zien we een vogel die na ontvangst van een muntstuk al kwakend een ei legt met daarin een verrassing. Ook bij de Eend zien we twee kaarsen aan weerszijde en zit er een verwachtingsverhogende vertraging tussen inworp en uitworp.
Verantwoordelijk voor de techniek was wederom Henk Knuivers, de uitvoering deed Rupidus uit Eindhoven. Begin 1960 hebben de directie, Reijnders en Knuivers nog vergaderd over hoe lang de leg-vertraging precies moest worden: 25 of 15 seconden. Men komt uiteindelijk op dat laatste uit, maar dit blijkt nog te lang: wegens ongeduldige kinderen is de vertraging nog hetzelfde jaar verder verkort.[1]
Het werken aan de automaat vond gelijktijdig plaats met de voorbereidingen aan de figuur van Roodkapje voor het Sprookjesbos. Dat het huisje van grootmoeder in seizoen 1960 moest openen maar de hoofdpersoon toen nog lang niet af was, werd door Reijnders onder andere geweten aan zijn drukke werkzaamheden aan de Eend, dat prioriteit had boven het sprookje.[2]
De Eend ging niet in première in het park maar was in april 1960 voor het eerst te zien op de tentoonstelling "Gast en Gastheer" in de Houtrusthallen in Den Haag. Het pronkstuk van de Efteling-stand op deze vakbeurs, met Betty van der Heijden, Riet Tuerlings en Jo van Doremalen als gastvrouwen, legde hier al meer dan 7500 eieren.[3]
Ontwerpen door Anton Pieck
Overzicht van het sprookje
Schets voor het gebouwtje en omgeving
Tekening van de middeleeuwse figuren op de kist
In de Speeltuin
In de Efteling werd de Eend gebouwd aan de westkant van de Speeltuin, tegenover de klimtoren, tussen Ezeltje Strek Je en de wippen (ongeveer waar nu Lot's Kraamhuys staat, zie plattegrond hiernaast). Het paleisachtige onderkomen van de Eend stond tegen een afgebrokkelde kasteelmuur dat qua uitvoering veel doet denken aan de muur van de Rode Schoentjes, alleen is hier een klein raampje aanwezig. Net als bij de Kip was er een betegeld vloertje aanwezig voor de attractie, en een ijzeren hekwerk om kinderen netjes om de beurt te kunnen bedienen. Rechts van de Eend was een rijmpje op een bordje te lezen:
Hier is een eend
die knipogend zegt
in 't ei zit zilver
door mij gelegd
Dit verwijst naar de inhoud van de eieren: zilverkorrels zoals die gebruikt worden voor banketdecoratie. De korrels waren destijds lang niet zo gangbaar als nu en golden als een bijzonderheid. Naar verluidt zou de betreffende fabriek de grote vraag van de Efteling in 1960 nauwelijks aangekund hebben.[1]
In de eieren waren naast de korrels ook sigarenbandjes en later stickers te vinden, met een afbeelding van de Eend en in gekrulde letters "De Efteling". De decoratieve aandenkens waren tevens ontworpen door Anton Pieck. Op de achterzijde van het sigarenbandje was tevens een rijmpje te vinden:
In de eieren door de eend gelegd
zie je zilverkorrels zogezegd.
Maar 't zijn korrels moet je weten,
die je lekker op kunt eten.
Op het Anton Pieckplein
Bij de bouw van Het Volk van Laaf in 1989 moest de Speeltuin wijken. Sommige attracties, waaronder de klimtoren en de Fietsenmolen verdwenen uit de Efteling, en andere werden verplaatst naar elders. De Eend werd zo'n honderd meter naar het zuiden verplaatst, maar de oorspronkelijke muur werd wel afgebroken. De eend zelf en de constructie waarin zij zit werden wel intact gehouden en werden tegen een nieuwe muur geplaatst. Deze muur heeft echter een ander uiterlijk, met rechte randen en een decoratieve bovenkant. Ook het tegelvloertje en het hekje keerden niet terug. De Eend kwam bovendien bijna tegenover de Kip terecht. Het automatische pluimvee zit sindsdien in elkaars zicht.
In 2014 werd een kleinschalige verbetering aan de binnenzijde van het paleisje van de Eend gedaan. De gefiguurzaagde Franse lelies, die bestonden uit platte plankjes met dikke viltstiftlijnen voor de binnenvormen, werden vervangen door nieuwe exemplaren in reliëf.
In oktober 2017 kwam met name de behuizing van de eend fraai uit een opknapbeurt: het reeds enige tijd ontbrekende dakhekje was opnieuw aangebracht en verguld, en het huisje kreeg imitatieleistenen dakpannen, waarmee de uitvoering dicht kwam bij het uiterlijk van de eerste uitvoering van het geheel.
Naam en geslacht
De attractie werd in de beginjaren op de plattegrond aangeduid als "De betoverde Eend", en ook Kroniek van een Sprookje meldt dit als de naam in het openingsjaar. Het boekje Het Sprookje van de Efteling uit 1962 heeft het echter al over "De Gekroonde Eend". Die naam wordt ook gegeven aan alle sprookjes over de uitbeelding die sinds de jaren zeventig zijn verschenen.
Witte eenden kunnen zowel mannetjes als vrouwtjes zijn. Luid kwaken, zoals deze eend ook doet, is over het algemeen voorbehouden aan de vrouwelijke exemplaren; maar met name zijn zij natuurlijk degenen die eieren leggen. Sparla benoemt de eend niettemin als mannelijk; bij Broekhuizen is het wel een vrouwtje (zie verderop). Omdat ook Grooten de eend als mannelijk aanduidt, is dit volgens de huidige inzichten bij de Efteling kennelijk het officiële geslacht - ongeacht de eierproductie. Gezien het eierleggende aspect, houdt Eftepedia het geslacht op vrouwelijk.
Het sprookje
"De gekroonde eend" is geen oorspronkelijk sprookje, maar zoals wel bij meer uitbeeldingen in het park zijn er later verhalen bij bedacht die ook zijn opgenomen in de Efteling-sprookjesboeken.
Truus Sparla
In Het Sprookjesboek van de Efteling uit 1967 verscheen een achtergrondverhaal bij de Eend, geschreven door Truus Sparla. Anton Pieck maakte er twee illustraties bij. Deze oorspronkelijke versie gaat als volgt.
Samenvatting
Op een zekere nacht, toen de Efteling gesloten was, stapte een eend uit een vijver in de speeltuin en zette een gouden kroon op zijn hoofd. Niemand wil echter geloven dat hij een koning is, hij ziet er immers uit als een eend en wordt uitlachen door alle Sprookjesbosbewoners, die zelfs zijn kroon afpakken. Om en om beweren de Sprookjesbosbewoners dat zíj nu de koning zijn en allerlei ruzies ontstaan. Tot slot pakt de Chinese Nachtegaal de kroon, maar die is natuurlijk veel te groot en zakt over de nachtegaal terug de vijver in, waar alleen de eend hem kan opduiken. Iedereen laat de eend nu maar denken dat hij de koning is, om verdere onrust te besparen. Maar natuurlijk niet in het Sprookjesbos, dus heeft de eend een plaatsje in de speeltuin gekregen, waar hij nog steeds gelooft dat hij koning is.
Herman Broekhuizen
Martine Bijl nam het niet op in haar Sprookjes van de Efteling (1974), maar Herman Broekhuizen schreef in de jaren zeventig voor de elpee Sprookjes van de Efteling - deel 8 (1978) wel een verhaal rondom de Gekroonde Eend.
Samenvatting
Vroeger was er het land Krakkemikke, dat werd geregeerd door een hele oude koning, Cornelis de Eerste. De koning was zo oud dat hij niet meer kon regeren, en dus volgde zijn zoon hem op, Cornelis de Tweede. Maar hij vond regeren vervelend en had een hekel aan alles wat een koning hoort te doen. Daarom ging hij elke dag naar het park om bij de vijver de eendjes te voeren. Op een dag ging een eendje vlak naast hem zitten. De koning noemde de eend Kwakelientje en nam haar mee naar het paleis. Daar volgde de eend de koning overal, en als er belangrijke beslissingen moesten worden genomen hielp de eend de koning. Eén keer kwaken betekende ja en twee keer betekende nee.
Maar op een dag werd de bevolking kwaad op de koning. Ze waren het zat dat hun vorst zo veel tijd besteedde aan het eendjes voeren en zo weinig aan regeren. Door de hofhouding en Kwakelientje werd de koning aangespoord het volk toe te spreken. Die toespraak verliep niet goed, maar toch ging het volk juichen omdat Kwakelientje het woord deed.
De jaren gaan voorbij en de koning wil graag een lieve vrouw aan zijn zijde. Hij bezoekt daarom zijn nu erg oude vader. Die vertelt hem dat hij nog geen goede koning is. Als ook Kwakelientje hem dat vertelt, door een keer te kwaken, gaat de koning daarop gaat nog beter zijn best doen. En hij houdt zijn woord. Er worden huizen gebouwd, eendenvijvers en speeltuinen aangelegd, en het koninklijk paleis wordt open gesteld voor iedereen. Zijn vader is nu trots op zijn zoon en de bevolking is gelukkig. Alleen wil het volk graag dat er een bruiloftsfeest komt. De vader van de koning geeft zijn zoon toestemming op om reis te gaan, om op zoek te gaan naar een vrouw. Maar daarop verandert Kwakelientje in een prinses. De koning en de prinses gaan daarop trouwen en leven nog lang en gelukkig samen.
Ad Grooten
In Sprookjesboek van de Efteling uit 2009 is een geheel nieuw verhaal over de Gekroonde Eend opgenomen, geschreven door Ad Grooten, wat voorgelezen te beluisteren is op de vierde cd van het luisterboek. Hierin helpt een eend een klein koninkrijk te verlossen van een reus en wordt als dank tot koning van het land gekroond. Opvallend is dat de koning vier zonen heeft, die ieder als ridder op de reus afgaan. Bij de Gekroonde Eend in de Efteling zien we afbeeldingen van vier ridders onder het nest van de eend. In het sprookje maakt de eend gebruik van zijn familieleden die erg op hem lijken om een reus te slim af te zijn. Dit is een oud motief in sprookjes, al te vinden bij de fabels van Aesopus. In "De haas en de egel" van de gebroeders Grimm (te vinden in Meer Sprookjes van de Efteling) is een egel een haas te slim af door precies dezelfde truc.
Samenvatting
Een oude koning heeft vier zonen, en hij vindt dat zijn oudste zoon zich moet bewijzen voor hij zelf koning wordt. Nadat een eend klaagt over een reus die zijn familie opeet, weet hij een opdracht voor zijn zoon en stuurt hij de prins op de reus af die in de bergen woont. Als hij hem kan verjagen wordt hij koning. De prins komt echter met zoveel lawaai bij de grot aan, dat de reus hem te slim af is. Daarop wordt de prins door de reus gevangen. Hetzelfde gebeurt met de andere drie zonen. De eend besluit om zelf te gaan kijken en bedenkt een plan.
Voor de grot van de reus is een groot meer, waar de familie van de witte eend woont. De eend vliegt naar de reus toe en daagt de reus uit. Hij vertelt de reus dat hij hem niet te pakken kan krijgen. De reus neemt de weddenschap aan en de volgende dag ontmoeten ze elkaar op het meer. De reus probeert de eend te vangen, maar deze duikt steeds onder water en duikt dan ergens anders weer op. De eend zegt dat het tovenarij is, maar in werkelijkheid zijn het zijn familieleden die steeds om de beurt opduiken. De reus, bang voor magie, rent weg en laat de prinsen vrij. De eend wordt dan tot koning gekroond tot de prinsen slim genoeg zijn om het over te nemen. En die gekroonde eend heeft het nog lang volgehouden om over dat land te regeren.
Het verrassingsei
Oorspronkelijk waren de eieren van de Kip en de Eend verschillend. De Kip legde witte kippeneieren, maar de Gekroonde Eend eendeneieren: de plastic schaal was groen van kleur en iets groter dan de eieren van de Kip. Tegenwoordig wordt er gebruik gemaakt van een standaard cocon zoals die bekend zijn van verrassingseieren uit automaten die ook in winkelcentra staan.
De sigarenbandjes en zilveren korrels van de beginjaren zijn al decennia niet meer te vinden in de eieren van de eend. Voor lange tijd was er een klein stickertje met een afbeelding van de eend in te vinden met een plastic hangertje waar een afbeelding van een Efteling-sprookjesfiguur, -gebouw of -tafereel op staat uitgebeeld in reliëf. De laatste jaren worden er voornamelijk plastic poppetjes, van Sprookjesboom of Jokie, ingestopt.
- ↑ 1,0 1,1 Henk vanden Diepstraten: De Efteling / Kroniek van een Sprookje, p. 46 (2002)
- ↑ Notulen adviseursbespreking 22 april 1960
- ↑ Nieuwsblad van het Zuiden: Efteling in Den Haag (20 april 1960)