De Ganzenhoedster is een sprookje over een prinses die, op reis naar haar prins om te trouwen, bedrogen wordt door haar dienstmeid. Ze krijgt de taak om de ganzen te hoeden, maar bezit een pratend paard waarmee ze, zelfs nadat deze geslacht wordt, over haar verdriet kan praten. Uiteindelijk komt de koning achter de waarheid en trouwt de ware prinses met de prins. Het werd opgetekend door de gebroeders Grimm als "Die Gänsemagd" in de eerste editie van hun Kinder- und Hausmärchen uit 1815.
In de Efteling is geen uitbeelding van het verhaal te vinden, wel een beeldje op het Anton Pieckplein van de prinses in haar boerenkledij met een gans onder elke arm. Uit de snavels van de ganzen spuit een waterstraal. Het werd in 1955 geplaatst op het Speeltuinplein, recht voor In den Hoorn des Overvloeds en de Anton Pieckcarrousel. Bob Venmans schreef daarbij een eigen verhaal met de titel "Het ganzenhoedstertje" dat tot het begin van de jaren zeventig in de Efteling-publicaties werd opgenomen. Dat verhaalt over een arm dorpje dat zonder water komt te zitten, maar omdat de ganzenhoedster zo goed voor haar dieren zorgt spuiten de ganzen spontaan drinkwater uit hun bek.
Omschrijving
Het beeldje van de ganzenhoedster is gemodelleerd als een meisje met een rond gezicht, bruine ogen en donker haar onder een witte kap. Ze draagt een sjaal, vest en jurk in de Pieckkleuren en een wit schort met een rood-bruin zigzagpatroon aan de onderzijde. Ze heeft klompen aan, waarmee ze op een groen plateau staat dat vastgeschroefd is op de bakstenen sokkel waar het beeld op staat. Onder elke arm draagt ze een witte gans. Iedere gans heeft de bek geopend en kijkt in de tegenovergestelde richting.
Het beeld van de ganzenhoedster doet dienst als drinkfontein. Uit de bekken van de ganzen spuit voortdurend een straal leidingwater. Omdat het beeld iets hoger staat, kan het water door zowel kinderen als volwassen makkelijk met de mond of in een beker worden opgevangen. Aan de voet van de sokkel zijn ijzeren tralies tussen het straatwerk te vinden, waar het water dat niet opgevangen wordt rechtstreeks tussen verdwijnt.
In Duitsland is de ganzenhoedster een geliefd figuur uit de sprookjes van Grimm om als beeld in een fontein te plaatsen. We treffen de meisjes met ganzen in onder andere Alsfeld, Kirchhain en Göttingen.[1]
Winter Efteling
Sinds 2008 wordt het beeldje iedere winter vervangen door een variant met warme kleding, afgezet met bont. Deze versie werd uitgevoerd door vormgever Patrick van den Nieuwenhuizen en vormde de start van een hele reeks winters geklede beelden voor de daaropvolgende jaren.
Geschiedenis
Op 23 juli 1955[2] werd het beeldje onthuld door burgemeester Reinier van der Heijden, naar een ontwerp van Anton Pieck. Pieck ontwerp het beeld en de zuil, inclusief een bijpassend stalen raster (waar het water doorheen kon lopen) en stenen rand. Vanwege het ontbreken van bestrating op het plein rondom het beeld was het in de eerste jaren niettemin bijzonder modderig rondom het beeldje.
Bijzonder voor de jaren vijftig is dat het vervaardigd is van kunsthars, een soort plastic van met glas versterkt polyesterhars. Op dat moment is plastic nog een innovatieve grondstof. De realisatie komt dan ook tot stand in samenwerking met de kunststoflaboratoria van Philips. Een krantenbericht roemt de vervormbaarheid, lichtheid en tegelijk bestendigheid van het materiaal.[3]
Modelleren van het beeldje
De Ganzenhoedster en In den Hoorn des Overvloeds rond 1955
Het beeldje in 1969
In de jaren 70
Het sprookje
Grimm
Oorsprong
Het sprookje "De ganzenhoedster" werd voor het eerst gepubliceerd in de Kinder- und Hausmärchen van Jacob en Wilhelm Grimm. De eerste editie bestond uit twee delen. "De ganzenhoedster" verscheen als het derde sprookje in het tweede deel. In de tweede editie, uit 1819, werd het sprookje nummer 89. De broers hebben het verhaal opgetekend van een van hun belangrijkste bronnen; Dorothea Viehmann uit Zwehern, in de buurt van Kassel. Het sprookje is in de oorsprong nog veel ouder. Het vertoont grote overeenkomsten met de sage van Bertrada van Laon, de moeder van Karel de Grote, uit de dertiende eeuw.
Samenvatting
Een koningin die weduwe is heeft een mooie dochter en deze wordt beloofd aan een prins uit een ander gebied. De moeder geeft kostbaarheden mee en een dienstmeid die haar moet begeleiden. Ze krijgen beiden een paard. Het paard van de prinses, Falada, is bijzonder. Het dier kan praten. Ook krijgt ze een zakdoek mee met drie druppels bloed van haar vinger. Ze zegt dat de prinses dit nodig kan hebben onderweg.
Als ze een tijdje onderweg zijn krijgt de prinses dorst en vraagt aan de dienstmeid of ze water wil pakken. Dat wil ze niet en zegt dat de prinses dat wel zelf kan doen. Het doekje met bloed komt daarbij in het water terecht en drijft weg met de stroom. De dienstmeid weet nu dat het doekje de prinses niet meer kan helpen te bewijzen dat ze de prinses is. Ze bedreigt daarop de prinses met een mes en eist om van rol te wisselen, waarbij kleding en paard worden verwisseld. Als ze ook maar tegen iemand hiervan iets vertelt dan zal ze vermoord worden.
Als ze bij het kasteel van de prins aankomen wordt de dienstmeid ontvangen als prinses. De echte prinses wordt aan het werk gezet als ganzenhoedster. Daar werkt ze samen met Koertje. Iedere keer wanneer de ganzenhoedster haar haren goed doet, wil Koertje aan haar gouden haren zitten. Maar daarop roept zij de hulp van de wind in, die het hoedje van Koerts hoofd laat waaien, waarop hij achter zijn hoedje aan rent.
Het hoofd van het paard Falada wordt afgehakt omdat de dienstmeid niet wil dat deze haar verklikt, maar de ganzenhoedster vraagt de slager om het hoofd op te hangen aan de poort van de stad. En dat doet hij. De prinses praat elke avond met het paardenhoofd. Als de koning hiervan hoort gaat hij op onderzoek uit. De koning vraagt aan de ganzenhoedster hoe het zit, maar ze antwoordt dat ze dat niet mag vertellen. De koning raadt haar aan alles aan de kachel te vertellen en dat doet ze. De koning luisterde echter mee aan het andere eind van de pijp, en komt zo de waarheid te weten.
De koning zorgt dat ze mooie kleren krijgt en de prins wordt verteld dat hij niet de echte prinses als vrouw heeft. 's Avonds is een groot feestmaal en de dienstmeid heeft niet door dat de echte prinses ook aan tafel zit. De koning vraagt aan de nepprinses wat een goede straf zou zijn voor een vrouw die haar heer bedriegt. Wanneer ze antwoordt, wordt die straf haar toebedeeld. De prins en de echte prinses trouwen en ze leven nog lang en gelukkig.
Motieven
De moraal van het verhaal is dat de waarheid altijd boven tafel komt, zolang je trouw blijft aan jezelf. Het kent veel bekende sprookjesmotieven. Enkele opvallende zijn:
- Falada , het sprekende paardenhoofd: wijze paarden die kunnen praten komen in vele verhalen voor, onder andere in "Fernand getrouw en Fernand ontrouw". Opgestoken paardenhoofden hadden in het Noorden de macht de vijand schade toe te brengen. In onze tijd is het afgehakte paardenhoofd vooral bekend van een beroemde scène uit de film The Godfather.
- Verbergt de ganzenhoedster haar gouden haren voor Koertje omdat die alleen voor de prins zijn, of wijzen ze misschien op koninklijke afkomst? Dit motief zien we ook in "Het snuggere snijdertje".
- De list van de koning om de eed van de geheimhouding te ontduiken door aan een kachel of oven op te biechten, komt ook voor in "Het aardmanneke".
In de Eftelingse media
In boeken
- Martine Bijl nam de Grimm-versie op in Sprookjes van de Efteling (1974).
- Gerrie van Dongen koos ook de Grimm-versie voor Sprookjesboek van de Efteling (2009).
Als luistersprookje
- Als hoorspel met het liedje "Dierentaal" is het te beluisteren op De mooiste sprookjes uit de Efteling deel 5 (2006).
- De versie van Sprookjesboek van de Efteling is te horen op de vierde cd van het luisterboek (2010).
Op televisie
- In het tweede seizoen van de televisieserie Sprookjes (2006) werd een aflevering geweid aan de Ganzenhoedster. Die volgt nauwgezet de teksten van Martine Bijls sprookjesboek. Als decor diende onder andere Het Lavenlaar en het Meisje met de Zwavelstokjes.
Bob Venmans
Oorsprong
Vreemd genoeg werd in het openingsjaar van het beeldje niet de oorspronkelijke vertelling van Grimm in Het Efteling Sprookjesboek opgenomen, maar een nieuw verhaal, bedacht door Bob Venmans. Het sprookje van Venmans, voorzien van illustraties van Anton Pieck, geeft een verklaring waarom de ganzenhoedster twee ganzen heeft die water spuiten. Dit lijkt in dezelfde strekking te zijn gebeurd als ook andere door Venmans geschreven sprookjes die voornamelijk een verklaring geven waarom figuren zich nu in de Efteling begeven en waarom ze hun acties uitvoeren (zie bijvoorbeeld "De stenen kip", "De magische klok" en "De tuinman en de fakir").
Samenvatting
Ergens, aan de voet van de bergen, was een klein dorp waar voornamelijk ganzen graasden. Op een zomer werd het er zó heet, dat al het gras verdord was. De mensen werden lui en dommelig en de ganzen werden hongerig. Eén meisje, Hilletje, bleef opgewekt. Ze had maar twee ganzen, maar daar zorgde ze dan ook goed voor. Tijdens de hitte kreeg Hilletje zo'n medelijden met haar ganzen, dat ze de bergen in trok, op zoek naar fris gras. Het was een flinke klimtocht, maar ze vond een groene weide waar haar ganzen konden grazen. En zo trok ze elke dag hoog de bergen in tot de droogte voorbij was.
De zomer daarna werd het zo heet in het dorp, dat ook de bergbeek droog stond. De mensen hadden niets te drinken en ook Hilletje kreeg vreselijke dorst. De ganzen bedachten zich hoe goed Hilletje voor ze had gezorgd. Ze bogen hun halzen over de lege waterkan en uit de bek van elke gans kwam helder fris water. Zoveel zelfs, dat de kan overliep. "Moeder, moeder kom eens kijken!" riep Hilletje, "dit zijn vast ganzen uit een sprookje. Kijk eens, ze geven ons water!" Het dorp was van de uitdroging gered. Nu staat Hilletje op de Efteling en de ganzen spuiten nog steeds zodat ieder kind kan proeven hoe heerlijk koel dat water is.
In de Eftelingse media
In 1974 nam Martine Bijl het echte sprookje van Grimm op in Sprookjes van de Efteling. Sindsdien wordt het verhaal van Venmans bijna niet meer gebruikt. We vinden Venmans' verhaal in de volgende vijf publicaties terug:
In boeken
- Oorspronkelijk in Het Efteling Sprookjesboek (1955), rechtstreeks overgenomen in Het Sprookje van de Efteling (1962).
- Truus Sparla nam het op in Het Sprookjesboek van De Efteling (1967).
- Het werd in het dialect van Oud-Gastel opgenomen als "'t Gaanze Meske" in D'r Waar 's (2002) geschreven door Michel de Koning.
Als luistersprookje
- In de reeks luistersprookjes uit de jaren zestig werd het als twintigste single uitgebracht. Deze werd opgenomen op de lp Sprookjes van de Efteling - deel 4 (1970), later ook op cd Efteling sprookjes - deel 4 (1992)
Souvenirs
- De ganzenhoedster staat op één van de Eftelingdukaten.
- Ze staat op een pin uit de eerste serie van het Smidje.
- In 2009 laat de Efteling een serie beeldjes maken van de Ganzenhoedster. Deze hoedstertjes zijn 26 cm groot en gemodelleerd door Eftelingvormgever Hans Pulles naar het oorspronkelijke ontwerp. De oplage van 250 stuks wordt voor de helft weggegeven als relatiegeschenk, de andere helft kunnen liefhebbers bemachtigen voor € 199,- per stuk, inclusief een vitrine. De inschrijving verliep via een aantal fansites.
Elders
- In 2007 bij de renovatie van het Diorama werd de Ganzenhoedster één van de Efteling-iconen die ook een plaatsje in de miniatuurwereld kreeg.
- Eén van de hierboven genoemde relatiegeschenken werd verstuurd naar Europa-Park, waar het gebruikt werd en nu nog te zien is als decoratie van het 'Molencafé' (eerder 'Dorfkrug') in het themadeel Nederland.
Wetenswaardigheid
Als je één van de spuitmonden van het beeldje dicht houdt, spuit de andere gans twee keer zo ver.
- ↑ De Duitse Sprookjesroute: Ganzenhoedster
- ↑ Persbericht Efteling 20 juli 2009 (via Eftelist: De Efteling presenteert... De Ganzenhoedster in beeld!)
- ↑ Kroniek van een Sprookje, pag. 68 (Noot: krantenbericht staat tussen de jaartallen 1964 en 1965, maar het artikel gaat over de onthulling van het beeld in 1955)