De Fietsmolen of Fietsenmolen was een bijzondere draaimolen die in de Speeltuin te vinden was van 1980 tot 1989. Het had een Wellershaus kermisorgel met kenmerkend geluid.
Geschiedenis
De Fietsmolen (een "Vélodrôme") werd in 1920 besteld door Ed Rodriques uit Gent en gebouwd door Limonaire, oorspronkelijk een fabrikant van kermiszaken maar later vooral orgelfabrikant. Hij bouwde de molen compleet met orgel en de molen had grote bekendheid. Later verkoopt hij de zaak aan Mevr. Werrens uit Oosterhout. Het Wellershaus cilinderorgel in de molen werd toen tot boekorgel omgebouwd.
De zaak ging in 1950 over naar schoonzoon Jaap Stuij die de molen opknapte en voorzag van zogenaamde "hoge bi's", ouderwetse tweewielers met een groter voorwiel, en originele Austin kinderautootjes. Er wordt dan tevens een ander Wellershausorgel in de molen geplaatst. In 1975 is Stuij de enige kermisexploitant die nog met een dergelijke molen reisde. Op een gegeven moment ging de molen over naar zijn zoon Johan. In die jaren was de molen onderdeel van een speeltuin in Woudenberg. Toen de speeltuin in Woudenberg verkocht werd, bleek de koper niet voldoende kredietwaardig te zijn en nam de bank de hele zaak over. Via deze instelling kwam de fietsmolen tenslotte in 1978 bij De Efteling terecht.[1] Het orgel werd in 1979 gekocht van Henk Veeningen.[2]
Bijzonder aan de fietsmolen is de aandrijving, die niet werkt met tandwielen, maar met een rubberrol. Deze aandrijving was aan de binnenzijde van de fietsen bevestigd en veroorzaakte aanmerkelijk minder lawaai dan een aandrijving met tandwielen zou maken.
De Fietsmolen op een kermis, lang geleden
Het oorspronkelijke Wellershausorgel in de molen
Schets van Pieck voor een (ander) fietsmolentje
In de Efteling
De Fietsmolen kwam in 1980 in de Speeltuin. De aandrijving van de molen zorgde er voor dat kinderen er in vast konden blijven zitten. Het was tevens onhandig voor het personeel; om de molen op te starten moest er over de aandrijving gestapt worden.[3] Het is waarschijnlijk daarom niet vreemd dat de molen niet lang in de Efteling heeft gestaan.
Voor de bouw van het Volk van Laaf moest in 1989 de complete Speeltuin plaats maken. De fietsmolen is een van de molens die niet werd verplaatst, maar het veld moest ruimen.[4] De molen ging naar een opslag bij Paashuis in Vught,[1] maar bleef nog tot 2003 in bezit van de Efteling.[5] Hij werd doorverkocht aan de familie Eckelboom, die nostalgische kermissen organiseert en oude attracties restaureert.[6] Het leek er op dat de molen daarna weer op kermissen kwam te staan, maar toen bleek dat er niet mee gereisd mocht worden is de molen door Eckelboom verkocht.[1]
Het Wellershausorgel werd door de Efteling wel bewaard en staat nu in de 'VIP-ruimte' op de eerste verdieping van het Café-Restaurant, maar speelt niet meer. Het was te zien achter Ton van de Ven tijdens de gesprekken in de documentaire van De Vijf Zintuigen.[2] Een fragment van de muziek van het orgel is te horen is op het album Muziek van de Efteling.
Restauratie
In het voorjaar van 2015 werd de draaimolen weer in elkaar gezet en gerestaureerd. Dit naar aanleiding van de start van de Ronde van Frankrijk in Utrecht dat jaar.
Hij was op dat moment zo'n dertig jaar niet gebruikt. De fietsen stonden in een container en zaten onder de roest; hout lag buiten tussen het onkruid. De rails waarover de tien fietsen lopen, waren verdwenen. Aan de hand van oude foto's heeft Wouter Bax van de firma Schaalwerk met de hulp van veel stagiaires de molen weten te restaureren.[7]
In de dagen rond de tourstart op 4/5 juli stond de molen werkend en al opgesteld op het plein voor de rechtbank aan de Hamburgerstraat. Voor één euro kon je een ritje maken.[8]
Het orgel was niet aanwezig en bleef in de Efteling. Het was de bedoeling om na het evenemement de opgeknapte molen te verhuren voor speciale gelegenheden.
- Fietsmolen in Utrecht (2015)
Terug in de Efteling
In 2023 kwamen beelden naar buiten dat de molen opnieuw gerenoveerd werd bij Schaalwerk. De fietsmolen zou wel afgekeurd zijn en niet meer als attractie gebruikt kunnen worden.[9]
Op 11 april 2023 werd de molen onaangekondigd opgebouwd op het Anton Pieckplein, tussen de Vlindermolen en de Grote Zweef. Op dat moment was er een project gaande om het Anton Pieckplein op een aantal punten wat op te plussen, met onder andere ook de heropening van het Poppentheater, de vernieuwde Kleine Zweefmolen en nieuwe muziek voor de Vermolenmolen. De tijdelijke terugkeer van de fietsenmolen sloot hierbij aan, maar vooral ook bij de lancering van een door de Efteling-ontworpen wielrenshirt voor de ploeg Jumbo-Visma, te gebruiken in de Ronde van Frankrijk die zomer. De fietsmolen was een centraal element in het shirtontwerp. De draaimolen bleek wel gewoon te gebruiken als attractie en zou tot en met 31 augustus opgesteld blijven op het plein.[4] Het oude toestel werd echter geplaagd door storingen. Op 1 augustus sloot de molen met de ambitie om die ter plekke nog te repareren, maar dat lukte toch niet. Met de fietsen en rails verwijderd deed de ombouw toen nog enkele weken dienst als overdekt terrasje.
- Fietsmolen terug in de Efteling (2023)
Opgesteld op het Anton Pieckplein
Gerestaureerde bankjes
Binnenkant van de molen
Andere exemplaren
Het is één van de laatste drie die nog over zijn van de oorspronkelijk dertig exemplaren van dit type draaimolen. In het particuliere Musée des Arts Forains in Parijs staat een authentiek exemplaar, en een compleet verbouwde molen is ergens in Amerika nog in werking.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Kermishistorie.nl: VÉLOCIPÈDE en VÉLODRÔME (inmiddels terziele website)
- ↑ 2,0 2,1 Het Pierement: Orgelsprookjes van de Efteling (januari 2014)
- ↑ Oud-Eftelingmedewerker
- ↑ 4,0 4,1 Bord op de Fietsmolen in de Efteling, 2023
- ↑ Efteling Blog: Dit is er nieuw op het Anton Pieck Plein! (19 april 2023)
- ↑ Eftelist: Lex Lemmens: Over dertig jaar toewijding en vakmanschap (2008)
- ↑ Telegraaf: Historische fietsmolen gered (2 juli 2015)
- ↑ Eigen observatie, 2 juli 2015
- ↑ Looopings: Oude Fietsmolen uit de Efteling wordt gerestaureerd (22 maart 2023)