Knuppel uit de Zak

De knuppel in het Sprookjesmuseum, jaren zestig

De knuppel met bordje

In 1986 met restanten van het vers-bordje

Knuppel uit de Zak is een wonderlijke knuppel uit het sprookje Tafeltje dek je, ezeltje strek je, knuppel uit de zak van de gebroeders Grimm. In het verhaal kan de eigenaar de knuppel uit de zak roepen waarna die een lastig persoon van een pak rammel voorziet. Het sprookje is in de Efteling sinds 1956 in een aantal stappen steeds uitvoeriger uitgebeeld, waarin de knuppel al vroeg een rol speelde.

• Ezeltje Strek Je kreeg in 1956 als muntenpoepende automaat een plekje in de speeltuin.
• Knuppel uit de Zak werd toen of enkele jaren daarna geplaatst in het huisje van Vrouw Holle, als statische uitbeelding. Vanaf 1963 ging dit huisje door het leven als het Sprookjesmuseum. In 1965 werd de knuppel bewegend gemaakt.
• Het sprookje werd gecompleteerd door in 1999 Herberg de Ersteling te openen aan het Herautenplein, compleet met een Pepper's Ghost-uitbeelding van het wondertafeltje. Ook de knuppel vond in deze herberg onderdak.

De knuppel, misschien wel het nuttigste magische object uit het sprookje, is een met een door agressie verwrongen menselijk gezicht gekroonde creatie met vervaarlijke nagels in de kop. Zijn tanden zijn ontbloot en de ogen staren strak vooruit. Hij is met ijzeren beugels vastgeketend in een flinke ijzeren kooi, die weer is afgesloten met hangsloten en een stalen kogel aan een ketting.

Ontwerp

Anton Pieck ontwierp de uitbeelding, en tekende ook een suggestie voor een eigen bouwwerk voor de knuppel: een gotisch gewelf in een afbrokkelende muur met een trapje ernaar toe. Op deze tekening was ook de zak aanwezig die in het Sprookjesmuseum altijd ontbrak. Het gewelf kwam er niet, maar de knuppel zelf werd in de tweede helft van de jaren vijftig aangebracht in het huisje van Vrouw Holle, waar verschillende sprookjesattributen te zien waren en dat sinds 1963 bekend staat als het Sprookjesmuseum. De zak bleef achterwege, er werd gekozen voor een behuizing van staal.

• Ontwerpen van de knuppel
• 

  Onuitgevoerde suggestie voor 'entourage' van de knuppel

• 

  Ontwerp voor de knuppel en de zak

• 

  Alternatief ontwerp voor de knuppel met andere zak

• 

  Behuizing om de knuppel in bedwang te houden, uitgevoerd

• 

  Ontwerp voor een bordje

Techniek

Alhoewel het de bedoeling was om de knuppel in het Sprookjesmuseum ook te laten rammelen, lukte dat niet direct. Dré Broeders kreeg het voor seizoen 1965 voor elkaar de knuppel woest deed bewegen als je de tralies aanraakte; het effect maakte menig bezoeker aan het schrikken. De knuppel werd geactiveerd door de elektrische weerstand te meten die veranderde wanneer iemand het ijzer aanraakte.

Huidige versie

Op zijn huidige plek, met zak in het halletje van de herberg

Knuppel uit de zak werd in 1999 verplaatst van het Sprookjesmuseum naar het halletje van Herberg de Ersteling, waarbij ook de nogal belangrijke zak werd toegevoegd. Het mechanisme dat de knuppel in beweging zet werd veranderd; niet langer moet je de kooi aanraken om 'm te laten rammelen in zijn ketenen, maar reageert de knuppel middels een bewegingssensor op binnenkomende herberggasten. Tevens gaat hij rammelen bij het noemen van zijn naam in de vertelling van het sprookje.

In zomer 2008 werd de eerste, intussen vijftig jaar oude knuppel aldaar gesloopt door vandalen, maar in januari 2009 werd een hele nieuwe knuppel geplaatst in de oude kooi. Het verschil tussen de twee is wel goed te zien.^[1]